Lesbók Morgunblaðsins - 10.09.1972, Blaðsíða 15

iiverfa aftuir til Þýzkalands,
þac5 yrði aldrei aftur það sama
og það vár fyrir valdatöku
Hitlers. Þotít Max hefði átt
miklu gengi að fagna í Svíþjóð
og þar væri mikil'velsaalid stóð
hugur hans tii lamidvistar i Nor
egi. Það var mikill hamingju-
daguir í lífi hans, er honum var
veittur norskur rikisborgara-
réttur. Hann keypti vtn
til hátíðabrigða (það var
skammitað), en i fiagnaðarvím-
unni sló hann fiöskuinum svo
mikið í kringum sig að hann
kornst aldrei heim með vínið,
filöskuirnar mjöClbrotmuðu allar.
— Max var friðarsimni af lifi
og sál og stofnaði Friðarbóka-
safnið. Hann lagði á sig mikla
fyrirhöfn og mikil ferðalög við
að reyna að koma upp alþjóð-
legri bókaútgáfu, sem hann
hafði valið nafnið Brúin og
skyidi það: fáknraant fyrir það
'hluitverkj s’em hann æöaði
bókaútgáfunni. Þessi hugsjön
hans reyndist „framtíðarmús
ikk“, hantn sáði fræi i jörð, og
verðuir nú að biða þess,. hvort
hann hefur sáð í , grýtta jörð
eða frjóa.
Dr. Max Tau hefur verið
heiðraöurr á rri'argvlsleigan hátt,
hann hiaut íyrstu friðarverð-
laun þýzkra bökaútgefenda
1950 og SonningsverðLaunin
1970. Á sextuigsafmæli hans var
‘gefið út mikið hátíðarit, sem
nefndist: „Mot til fred.“ Undir
Tabuía Gratui'atoria skrifaði
ekki aðéins mikill fjöldi ein-
staklinga helidur voru þar
nöfn bóknsafna og ýmissa
menningársamtaka. Á ájöibugs
afmæli hans kom út afmælisrit,
að hálfu leyti á , þýzku, sem
fékk heitið: ,,Éin Mosai'k."
— Líf þessá mæta og merka
bókmenntafrömuiðar og friðar-
sinna hefur verið viðburðarik
ara en svo, að þvi verði gerð
viðhiiíitandi skil í einnd blaða-
igirein. Hann hefur átt skipti
við fjölda rithöfunda og orðið.
vinur flestra þeirra og hefur
margt fróð)egt og skemmtilegt
frá þeim að segja í minniniga-
bókum sinum. Margir eiga hon-
um skuld að gjalda fyrir við-
tækt starf hans á löngu
og merkiliegu bókmennitaskeiði,
ýmsir góðir rithöfuindar hefðu
ekki komið fram á sjónarsvið-
ið, ef hans hefði ekki notið við.
Enda þótt dr. Max Tau hafi
orðið fyrir þungbærri reynslu,
misst ástvini sína og vini, S'Uima
með hörmulegum hætti, og orð-
ið að flýja land sitt og taka
þátt í „stormum sinnar tíðar“
eru bækur hans lofgerðaróður
til lifsins, þakkargjörð fyrir að
hafa fengið að lifa langan dag,
sem hefur verið fagur — þrábt
fyrir allt.
heimtaði svo mikið af pivia, að
hún varð atveg forviða. Það
leyndi sér ekki að hún varð
stuindum ærið hávær, og þegar
mamma fékk margar pantanir,
kom hún til min og hvislaði
einhverju á rússnesku í eyrað
á mér, sem ég hélt að þýddi:
„geturðu ekki beðið hann að
stilla sig, annars neyðóst ég til
að neita honum um meira öl.“
Og nú tilkynnti mamma með
miklu handapati, að allit öl.ð
væri útselt, og enginn annar i
vagninuim fékk dropa, meðan
mintn þýzki ferðafélagi var
þar. Morguninn efitir, þeg-
ar Eirikur mætti ódrukkinn til
morguinverðar, kom mamma
hlaupándi til min og skæl-
brosti.
Maturinn í veitingavagn-
inum var harla einhæfur. Þrir
réttir voru á matseðlinum, og
einn þeirra var setilegur- fyrir
minm smekk, og það var aðal-
rétturinn, kjö'tsúpa, sem var að
meatu káí. I miðju var alltaf
sletta af-súrmjólk. Brátt koansit -
ég að raúm uim að annað vár
ekki að fá en þéssa þrjá rétti,
og þegar ég haifði drulkkið kál-
súpu í tvo daga, var- ég bú-
inn að fá nóg. Eftir þvi sem
leið.n lá lengra og lengra inn
í Siberíu, yarð maturinn I veit-
ingayagninum lélegri, Dúk-
arnir voru útátaðir af miat, svo
að varla var hæ'gt að greina
þá, og stöku sirunum fékk ég
gíös, sem ekki höfðú ver-
ið þvegin. Jafnvel skitu'gir og
skeggjaðir Rússar struku af
hnif, gaffli og skeið með þerr-
unni, og ég fór að dæmi þeirra.
Þar að aufci var ég smám sam
an örðinn harla óhreinn, því
að möguleikarmr fyrir þvi að
þvo sér voru í ekki sem beztu
lagi. Að taka í hurðarhúna á
ganginum, sem var þakinn kola
sallla, sagði til sín. Einu sinni
festi ég höndina á handfangi
miilli tveggja vagna, og ég stóð
kyrr i nokkrar mínútur og blés
og blés til að losa mig úr frost-
greiplnnd, en á meðan þyrlað-
ist snjórinn í sífellu yfir mig.
Þá sjaldain lestin nam stað-
ar í einhverjum bæ, var alltaf
nokkurt lif á brautarpallinuTn.
Gamiar, uppdúðaðar konur
höfðu ýmiúiiagit á boðstöl-
um. Soðnar eða ósoðnar kart-
öflur, rauðkál, heilt súr-
kál, innvafið í dagblað, sem
igefið var út i bænuim. Piva var
einnig selt, og það var eitt-
hvað ódýrara en hjá mömmu.
En það furðuilegasta var
að alls staðar var selriur ís.
Þó að maður gæti varla greint,
hversu margar gráður hitamæl
irinn sýndi, sem þakinin var
hrimi, voru íssalar á staðnuim
pg salan var góð.
látf bugast. Þótt hún væri
ekki vön erfiðisvinnu þótti
hún góður vinnukraftur og það
varð henni til lífs.
Eftir að stríðinu lauk barst
Max bréf frá henni, er stílað
var til nánustu skyldmenna
hennar í von um að eitthvert
þeirra væri á lífi. 1 bréfinu
rakti hún í stórum dráttum,
hvað á dagana hefði drifið i
fangabúðunum og skýrði frá
björguninni. — Systkini Max,
Friedel og Fritz og mágkona
hans fluttust til Palestínu og
unnu að uppbyggingu hins
fyrirheitna lands Gyðinga.
Þegar Max sótti um að fá að
flytjast til Noregs var svo kom
ið, að hætt var að veita mennta
mönnum landvistarleyfi þar.
Þeir þóttu þegar vera orðnir
fullmargir útlendingarnir, sem
ekki væri hægt að bjóða upp
á braggavist og hvaða vinnu,
sem verkast vildi, en það leið
ekki á löngu þar til hann fékk
bréf frá Eilif Moe, er tjáði hon
um, að Björn Björnsson (son-
ur Björnstj. Björnsson), Sig-
rid Undset, Olav Duun, Gabri-
el Scott, Johan Falkberget og
fleiri hefðu beitt sér fyrir þvi
að hann fengi bæði dvalar- og
atvinnuleyfi í Noregi. Þar hédt
hann áfram starfi sínu sem
bókmenntaráðgjafi. Hann varð
fljótt störfum hlaðinn, en gaf
sér mikinn tíma til að sinna
vinum sínum, bæði heimamönn-
um og flóttamönnum, sem
höfðu svo sára þörf fyrir at-
hvarf þar sem þeir áttu skiln-
ingi og hughreystingu að
mæta.
Litla, vistlega íbúðin hans
dr. Max Tau við Bygdö Allé
varð eins konar Unuhús. Þar
var setinn bekkurinn og suðaði
jafnan í katli, húsbóndinn
keypti kökur og brauð fyrir
sinn síðasta pening, ef til vill
var hann einnig „i reikningi".
Hvernig sem þvi var háttað
þrutu aldrei góðgerðir hjá
Max Tau og hann reyndi að
hjálpa eftir megni, hughreysta
og gleðja al'la, sem til hans
sóttú. Flóttamennirnir voru
mjög uggandi um hag sinn,
þeim fannst jörðin brenna und
ir fótum sér eftir að Þjóðverj-
ar hertóku landið. Max Tau
þráaðist við eins lengi og fært
var, en þar kom að, að hann
varð að „hverfa undir jörðina",
og þegar hann var hvergi
óhultur lengur varð hann nauð
ugur, viljugur að leggja út í
tvísýnan og erfiðan flótta til
Sviþjóðar, og sú hugraun bætt
ist ofain á að góðir „jössing-
ar“ hættu Mfi sinu til að bjarga
iífi hans.
Þrátt fyrir óttann, sem gagn
tók vini Max Tau meðal flótta-
mannanna og orkaði á hann
sjálfan og þrátt fyrir kvölina
yfir framferði landa sinna
gagnvart þjóð, er sýndi honum
og fjölda annarra svo mikla
gistivináttu en átti sjálf í vök
að verjast, naut hann margra
ánægjustúnda og sat við há-
börð menningarinnar með
miklu mannvali á tima, sem
nefna mætti blómaskeið vin-
áttunnar. Ekki var „velferðin"
'til að draiga úr þvi „að maður
væri manns gaman“ og styrk-
Uir væri að því að sitanda sam-
9in. Árin í Noregi voru Max
Tau viðburðaríkur tími, sem
væri vert að segja meira frá.
Hann fékk áorkað þar mikllu á
sínu sviði.
1 Sviþjóð var honum tekið
tveim höndum, hann fékk óð-
ara starf við sitt hæfi og teeki-
færi til að endurgjalda dýr-
mæta vináttiu Norðmanna. Auk
þess, sem harrn vann fyrir áð-
uir kunna norska höfumda kom
hann óþekktum höfundum á
framfæri, fyrir atbeina hans
komu fram bsefcur, sem án hans
hefðu alidrei séð dagsins iijós.
Ég tek sem dæmi: Leikkionunni
Mai Lindegaard tókst að kom-
ast yfir til Svíþjóðar, hún var
mjög örvæntinigarfu'll yfir
ástandinu í Noregi, sem versn-
aði dag frá degi. Max fékk
hana til að skrifa bók um
reynslu sina og gaf bókinni
þegar í stað nafn, óskrifaðri.
Bókin kom út hjá því forlagi,
sem hann vamn' við undir dul:
nefninu Synnöve Chris'tiensen,
sem Max valdi. bókin nefndist
— „Ja, jag ár en norsk kvinna".
Svo að annað dæmi sé nefnt
tók Max að sér, að koma ljóð-
um Nelly Sachs á framfæri, en
það gekk erfiðlega. Hún fékk
löngu seinna Nobeiisverðliaun.
Þegax ljóð hennar á endanum
komu út ritaði hún þessi orð á
eimtak till Max Tau:
Til Max Tau
huggarans á erfiðum tima
með djúpu þakkfæti,
Neilly Saehs.
Rússneska sendiráðið í
StokkhóTiimi fékk Max Tau til
að skipuleggja útigiáfu rússn-
eskra bóka í Stokikhóiimi. Hvar
vetna naut hann trausts sem
bókmenntafræðmgur og
óvanju siyngur forlagsmaðua’.
— 1 Sviþjóð kvænitöst Max
Tau norskri konu, Tove Fil-
seth. Hún hafði starfað við
Nansenshjálpina í Noregi og
smyglað flóJiki út úr Póllandi
og TékkósJóvakíu með mikMU
kæmsku. Hún var með í ráðum
og dáð er íilótiti Max var undir-
búinn og framkvæmdur. Hún
flýði til Svíþjóðar duiibúin eins
og gömiull kona. Max sem var
búinn að frétta, að hún befði
verið tekin af lifi varð alltis hug
ar feginn, er honum bárust þau
tíðindi, að hún hefði sloppið yf
ir landamærin. En honum brá í
brún þegar hamn sá hana.
Hún var pínd og af sér geng-
in og lí'kt og fest upp á þráð.
Hún var eins og skuggi af
hinni hugrö'ktou og dáðríku
Tove, en stairfishuigur hennar
var óbilaður og fómarlund
hennar söm við sig. Henni var
falið að aðstoða ríkisfanigslausa
flóttamenn, síðar fékk húm
stöðu í ameriska sendiráðinu
og þar færðisit starf hennar út
á aliþjóðlegt svið.
Hún bjó þeim hjónuim faMégit
heimili sem var mjög ges>t-
krvæmt. — Það er enn eitt dæm
ið uim það, hvilík afbragðs
kona Tove er að eftir að Max
kvæntisit gerðist hann afkasta-
mikill rithöfiumduir. Hann samdi
skáldsögumar: „Troen p&
mennesket" og „For över oss ér
himmeiism" og þrjár minnimga-
bækur: „Landet: jeg mábte fór-
late,“ „Bn fLyktning finner sitt
liand“ og „Pá forsoningens
vei“.
— Það þjakaðí Max'mjögj að
hann var rik'si'angsiaus, hann
gerði sér engar vomir um að
Með
Síberíulestinni
Framhald af bls. 5.
uð af ölluim farþegunium.
„Mamma" var holdug kona og
framsett, á að gizkia eitthvað
yfir sex'tugt. Og óneitan-
legia beniti magi henmar til þess,
að hún hefði góða iyst á því
sem hún framreiddi. Við urð-
um mestu mátar þegar i stað,
jafnvel fyrsta kvöMið. Ei'rikúr
Þagar við um morgum-
inn komum til Barabinsk
'gierðist a'tbUrður, siem hefði get
að dreglð dilk á eftir sér. Ég
lá uppi i efri koju og um leið
og lest á ‘ öðru spori tók að
hreyfa sig, kom aldraður mað-
ur hlaupandi til þéss a>ð ná í
lestina. 1 sama bili og síðasti
vagninn fór framhjá gluggan-
um hentist maðurinn upp
á vagnþrepið, en mssti takið
rétt á eftir og siöngvaðist yfir
stöðvarpalllinn og . inn umdir
l'estima, sem ég var með. Rétt
í því tók min lest kipp, en þó
tókst manninum að komasit
undan i tæka tið. Svona at-
burður virtist ekki hafa mik 1
áhrif á samfarþega mína. Hann
vár svo hversdagslegur. Ég hef
hvergi orðið vottur að slikri
óvarkámi sem í Sibariu. Hvar
vetna gat að lita menn, sem
skriðu undir vagnana til
að spara sér smáspöl. En þeir
eru líka margir í Siberíu sem
ganga vlð hækjur. Vitaskulld
á þó sfcríðið sinm hluit í því.
Að öðru leyti er Barabinsk
fæðimgarstaðu'r sovézka rithöf-
undarins Anatolij Marcenko,
sem fyrir skrif sin hefur fall-
ið í ónáð. Foreldrar Marcenko
voru járnbrautarstarfsmenn í
þessari borg. Ég gat ekki á mér
setið að hugsa um þerrnan rit-
höfund, er hlotið hafði
svo þungan dóm, en majórinn
varð sótrauður i framam, er ég
nefndi nafn hans, svo að það
naut greinilega ekki hylli. Þeg
ar ég svo seinna nefndi nafn
Solsjenitsyn og Marcenko við
farþegama, létu þéir elns og
þeir skildu ekki um hvað ég
væri að tala. Þannig af-
greiddu þeir það.
Þegar við komum til Omsk,
hvarf þögli farþeginn sem
ekki hafði annað gert en horfa
á okkur þegjand , ii sæti hans
settist rauðhærð, nitján ára
stúíka frá Bjelagorsk, rétt við
kínversku l'andamærin. Það er
ofur venjulegt moð Síbariu
hraðlestinni að körlum og kon-
um sé blandað saman í svefn-
klefumuim. Meðan konan er að
afklæða sig undir háttinn,
ganga kiiefafélagarnir, ef karl-
menn eru, út á ganginn.
1 hverjum klefa voru fjögur
rúm, og tvö þau neðri voru not
uð sem sæti á daginn. Sængur-
fötin voru vaifin aaman og kom
ið fyrir undir sæti i sérsitök-
um klefa. Það var ahnars litið
rými fyrir faramgur, þar
eð fjóriir voru í l.verjum klefa,
svo að oft var gangurinn full
ur af ferðatöskum yfir nóttina.
Hér var ekki um neinn svefn-
vagn að ræða, eins og við eig-
um að venjast. Miklu fremuir
mætti kalla hann „legu,vagn“.
Klefinn var af svipaðri
stærð og norskur klefi og
næsta líkur. Það sem sundur
greindi var í því íólgið að í
öðrum emdanuim var komið fyr-
ir kolaofni. Prþvodnikinn
hafði að auki sinn eigin krók
í endanuim á ganginum með
samóvar, þar sem hitað var te.
Til voru þeir vagnar, þar sem
ekki var uim neina sfcilveggi að
ræða. Allt í kring stóðu jám-
rúm í tveim hæðum. Með þess-
um vögnum var fólk, sem
ætlaði að ferðast með lestinni
eina eða tvær nætur. 1 hvert
sk'pti, sem ég átti leið um þessa
vagna, ímyndaði ég mér,
að þar væru einkum Sígaunax.
Allt bar vott um slika óreiðu.
Sumir lágu í rúmimt með ein-
hvern teppisræfil ofan á sér,
aðrir sátu á rúmstokknum og
borðuðu matimn sinn sem gat
verið af furðulegasta tagi.
Sumir spiluðu á spil, aðr-
ir lásu. í stuttu máli harla
m^rglit hjörð.
Vera, nítján ára rauðkoliain,
frá BjalagO’rsk var fjöru'g
stúlka og skemm'tilega fyndin.
Hún var á ferð ásamt nokkr-
um vinum sínum( sem bjuigigu í
öðrum klefum. Einin. var með
gitar og það var sungið og
sungið. Jafnvel Dona, önnum
kafin í iðju sinni, tók und'.r.
Yfirle'tt fór vel á mað far-
þegunum. Margir vildu fá að
heyra eitthvað frá Noregi. Þair
10. september 1972
LESBÖK MÓRGUNBLAÐSINS 15