Lesbók Morgunblaðsins - 08.11.1970, Síða 12
andi munn eins og hestur."
Matisse leitaði, ásamt Braque
og nokkrum rithöfundum á náð
ir „Transition" og birtu á síð-
um þess „vitnisburð gegn Ger-
trude Stein“ og sögufölsun
hennar.
Hin langa — og stundum
róstusama — vinátta þeirra
Gertrude og Picassos virðist
hafa byrjað veturinn 1905—
1906 þegar hún gerði sér dag-
lega ferð yfir þvera Parísar-
borg til Rue Ravignan til að
sitja fyrir hjá honum. Henni
voru að skapi hinar löngu ró-
legu stundir er hún sat fyrir,
Picasso málaði og Fernande ias
upphátt úr Fables eftir La
Fontaine. Eftir rúmlega 80
skipti missti Picasso kjarkinn,
málaði algerlega yfir andlitið
og skildi við myndina ófull-
gerða. Mörgum mánuðum síðar,
er hann kom aftur úr ferða-
lagi til Spánar, fyllti hann út
andlitsdrættina án þess að sjá
Gertrude. Málverkið stendur
-eftir sem fullkomið millibils-
verk, það markar endalok rósa
tímabils Picassos og upphaf kú
bismans og módernista hreyf-
ingarinnar og tengir þetta
tvennt saman.
„Ég var og er enn ánægð
með myndina af mér,“ skrifaði
Gertrude í bækling sinn „Pi-
casso“, sem gefinn var út
skömmu fyrir síðari heimsstyrj
öldina. „Fyrir mér er hún ég
og hún er eina myndin af mér
sem er alltaf ég, í mínum aug-
um.“ Þetta málverk átti eftir
að verða henni uppspretta
fjöida persónulegra endur-
minninga er árin liðu og það
var eitt fárra málverka sem
hún hafði hjá sér í Bilignin á
styrjaldarárunum.
Bók Gertrude um Pieasso er
í eðli sinu hollustuvottur — ef
til vill endurgjaid fyrir „Homm
age á Gertrude", sem Picasso
málaði handa henni fyrr á ár-
um og sýndir fjöld lúðurþeyt-
andi engla og konur með ald-
in, en þessa mynd festi Ger-
trude í loftið yfir rúmi sinu.
Bókin er losaraleg frásögn af
kunningsskap þeirra, biönduð
innsýn i störf hans og vitnis-
burðum um snilid hans. „Pi-
casso“, segir hún, „sér aðeins
eitthvað annað, annan raun-
veruleika. Frávik eru auðveld,
en að hafa annað sjónarsviðen
allur heimurinn er afar sjald-
gæft. Þess vegna eru snilling-
ar sjaldgæfir; að gera hlutina
flókna á nýjan hátt er auð-
velt, en að sjá þá á nýjan
hátt, það er verulega erfitt.
Allt stendur í vegi fyrir
manni: venjur, skóli, daglegt
líf, skynsemi, nauðsynjar dag-
iegs lífs, leti, allt stendur í
veginum, það eru í rauninni
mjög fáir snillingar til í heim-
inum."
En af þeim ótölulegu sögum
og skrýtlum, sem tengd eru
þessum tveim frægu sköpurum
og móturum nútíma skynjunar,
gerðist sú hjartnæmasta um
miðjan fjórða tug aldarinnar,
þegar Picasso haíði að fullu og
öllu lagt málaralistina á hill-
una. Hann hafði tekið upp „bók
menntalíf", sat á kaffihúsum og
orti ljóð — veiddi nánast í
landhelgi Gertrude — og enda
þótt Gertrude hefði fastráðið að
ræða ekki ljóðasmíðar Pablos
við aðra, lét hún þó í ljós við
Dali leiða sinn yfir „vonlausri
ijóðagerð málara". Boðin bár-
ust Picasso til eyrna.
Til uppgjörs Kom að lokum
dag nokkurn er hún rakst á þá
Picasso og Braque í Rosenberg
salnum. Frásögn Gertrude, eins
og hún birtist í „Everybody's
Autobiography", og endar í
maraþonsetningu, sem sýnirljós
lega þá tækni er hún hafði náð
í hinum fápunktaða stil sín-
um, lýsir einu fyndnasta ogvið
kvæmasta atviki í löngum og
margslungnum kunningsskap
þeirra.
„Sérðu til, sagði ég ennfrem-
ur við Pablo, þú þolir ekki að
horfa á teikningar Jeans Cocte
au, þær koma illa við þig, þær
eru meira fráhrindandi en
teikningar, sem eru bara léleg-
ar teikningar, nú sama er með
ljóðin hjá þér, þau eru meira
fráhrindandi en bara léleg ljóð,
ég veit ekki hvers vegna, þann
ig er það bara, þegar einhver
getur gert eitthvað verulega vel
og gerir svo eitthvað, sem
hann getur ekki og getur ekki
lifað sig í, þá er það sérstak-
lega ógeðfellt, og þú, sagði ég
við hann, þú hefur aldrei á ævi
þinni lesið bók, sem ekki var
skrifuð af einhverjum vini þín
um og varla það, og þú hefur
aldrei haft tilfinningu fyrir orð
um, orð gera meira að skap-
rauna þér en nokkuð annað,
svo hvernig getur þú skrifað,
þú veizt betur, það veiztu sjálf
ur, ja, sagði hann og setti upp
svip, þú hefur alltaf sagt sjáif
að ég væri óvenjulegur maður,
nú óvenjulegur maður getur
gert hvað sem er, ah, sagði ég
og greip í jakkaboðunga hans
og hristi hann, þú ert óvenju-
legur innan þinna takmarka, en
þinar takmarkanir eru óvenju-
legar og hana nú og ég hristi
hann aftur harkalega, þú veizt
það, þú veizt það eins vel og
ég, það er allt í lagi þú ert að
þessu til að losna við allt sem
er orðið þér ofviða, gott ogvel,
gott og vel, haltu því áfram,
en haltu ekki áfram að segja
mér að það sé SKáldskapur og
ég hristi hann aítur, jæja, setj
um svo að ég viti það, hvað á
ég að gera, hvað áttu að gera
sagði ég og kyssti hann, þú
heldur áfram þangað til þú ert
orðinn kátari eða minna niður-
dreginn og þá gerirðu það, já
sagði hann, þá málarðu dásam-
lega mynd og svo fleiri og ég
kyssti hann aftur, já sagði
hann".
Gertrude Stein gerði sér
grein fyrir þeim róttæku breyt
ingum sem fólust í kúbisman-
um og var reiðubúin að iáta
gæfu síns eigin starfs hafa sam
flot við hann. í hennar augum
skipti skapgerð listamannsins,
eins og hún kom fram i verk-
um hans, meginmáli. Hin innri
barátta við að tjá sitt eigið
sjáif — átökin milli mannlegs
eðlis og mannlegs anda, eins og
hún nefndi það — enduðu í
ljótleika; sá ljótleiki var lykill-
inn að skilningi á þróun hinn-
ar nýju hreyfingar. „Ef allir
væru ekki svona latir," segir
hún, „myndu þeir gera sér
ljóst, að fegurð er fegurð jafnt
fyrir því þótt hún veki gremju,
og ekki aðeins örvandi þegar
hún er viðurkennd og sígild".
Hún hugsaði um list, hún
skrifaði oft um hana — stund-
um af megnri alhæfingu og
stundum á óskiljanlegu máii.
En að lokum var hún yfirleitt
fús til að orða skoðun sína á
einfaldan hátt. Er blaðið „Little
Review" lagði fyrir hana þá
spurningu hverjar tilfinningar
hennar væru í garð nútimalist-
ar, svaraði hún blátt áfram:
„Mér þykir gaman að horfa á
hana.“
Smásagan
Framhald af bls. 7.
anna, sem voru svo fölir, að
þeir virtust lýsandi.
En það, sem hún skildi ekki
í, það sem var stórkostlegt, var
hvernig hún hafði skynjað hug-
arástand ungfrú Fulton svo ná
kvæmlega og svo fljótt. Því að
hún efaðist ekki andartak um,
að hún hefði rétt fyrir sér —
og samt, við hvað gat hún
stuðzt? Minna en ekkert.
„Ég held, að þetta gerist
mjög sjaldan á milli kvenna.
Aldrei á milli karlmanna,"
hugsaði Bertha. „En á meðan
ég útbý kaffið í gestastofunni,
gefur hún kannski merki."
Hvað hún átti við með þessu,
vissi hún ekki og hvað síðar
myndi gerast, gat hún ekki
ímyndað sér.
Meðan hún hugsaði þetta, sá
hún sjálfa sig tala og hlæja.
Hún varð að tala vegna löng-
unarinnar til að hlæja.
„Ég verð að hlæja, annars
dey ég.“
En þegar hún tók eftir
skrýtnum litlum ávana hjá
Face, en það var að mynda
fellingar framan á blússunni
sinni eins og hún geymdi þar
leyndan hnetuforða, varð
Bertha að bora nöglunum inn
I lófana til þess að hæja ekki
of mikið.
Loksins var þessu lokið.
„Komið og sjáið nýju kaffivél-
ina mína,“ sagði Bertha.
„Við fáum nýja kaffivél að-
eins hálfsmánaðarlega," sagði
Harry.
f þetta skiptið var það Face,
sem tók undir handlegg henn-
ar. Ungfrú Fulton laut höfði og
kom á eftir. Eldurinn í gesta-
stofunni hafði dvínað og orðið
að rauðu, flöktandi „hreiðri lít-
illa Fönixa," sagði Face.
„Kveiktu ekki alveg strax,
þetta er svo yndislegt." Hún
kraup við eldinn. Henni var
alltaf kalt . . . „án litla rauða
flónelsjakkans, auðvitað," hugs
aði Bertha.
Á þvi augnabliki „gaf ung-
frú Fulton merkið."
„Hafið þið garð?“ spurði
svöl, syfjuleg röddin.
Þetta var svo fullkomið af
hennar hálfu, að Bertha gat
ekki annað en hlýtt. Hún gekk
yfir herbergið, dró tjöldin frá
og opnaði háu gluggana.
„Sjáðu," hvíslaði hún.
Og konurnar tvær stóðu hlið
við hlið og horfðu á grannvax-
ið, blómstrandi tréð. Þó að það
væri svo kyrrt, líktist það
kertaloga. Það teygði úr sér,
uppmjótt, og skalf í björtu loft-
inu og stækkaði fyrir augum
þeirra og virtist næstum snerta
rönd hins kringlótta silfur-
mána.
Hve lengi stóðu þær þarna?
Það var sem báðar væru þær
fangaðar i snöru þessa ójarð-
neska ljóss, þær skildu hvor
aðra fullkomlega, þessar verur
frá öðrum heimi og undruðust,
hvað þær væru að gera hér
með þennan gleðiglóandi fjár-
sjöð, sem logaðl I barml þeirra
og féll i líki silfurblóma frá
hári þeirra og höndum.
Um eilífð — andartak? Og
tautaði ungfrú Fulton: „Já,
bara þetta?" Eða dremydi
Berthu.
Þá var ljósið kveikt og Face
bjó til kaffið og Harry sagði:
„Kæra frú Knight, spurðu mig
ekki um barnið mitt. Ég sé
hana aldrei. Ég fæ ekki hinn
minnsta áhuga fyrir henni, fyrr
en hún eignast elskhuga." Og
Mug tók augað úr vermireitn-
um andartak, en setti það sið-
an undir gler aftur, og Eddie
Warren drakk kaffið sitt og
setti frá sér bollann með skelf-
ingarsvip eins og hann hefði
séð óminnishegrann á botnin-
um.
„Það sem mig langar til að
gera, er að gefa ungum mönn-
um tækifæri. Ég held einfald-
lega, að London sé að springa
utan af fyrsta flokks óskrifuð-
um leikritum. Það sem mig
langar til að segja við þá er:
Hér er leikhúsið, látið nú til
skarar skríða."
„Þú veizt, góði minn, að ég
ætla að fara að skreyta stofu
fyrir Jacob Nathan-hjónin. Ó,
mig sárlangar svo til að hafa
allt í stíl steiktra fiska, hafa
stólbökin í laginu eins og steik
arpönnur og indælar steiktar
kartöflur útsaumaðar í öilum
gluggatjöldum."
„Gallinn á ungu rithöfund-
unum okkar er sá, að enn eru
þeir of rómantískir. Menn fara
ekki á sjó, án þess að verða sjó
veikir og biðja um æludall.
Jæja, hvers vegna hafa þeir
ekki kjark í sér til að skrifa
um þennan æludall?"
„Hræðilegt kvæði um stúlku,
sem neflaus betlari tók nauð-
uga í dálitlum skógar-
lundi. . .“
Ungfrú Fulton lét fallast
niður í lægsta og dýpsta stól-
inn og Harry bauð sígarettur.
Þegar hann stóð þarna
frammi fyrir henni og hristi
silfuröskjurnar og sagði stutt-
lega: „Egypzkar? Tyrkneskar?
Frá Virginíu? Þeim er öllum
blandað saman," gerði Bertha
sér ljóst, að ekki aðeins leidd-
ist honum hún, helöur geðjað-
ist honum hreint ekki að henni.
Og hún dró þá ályktun af því,
hvernig ungfrú Fulton sagði:
„Nei, þakka þér fyrir, ég reyki
ekki," að hún fann þetta líka
og það særði hana.
„Ó, Harry, láttu þér geðjast
að henni. Þú hefur á röngu að
standa um hana. Hún er dá-
samleg, dásamleg. Og hvernig
geturðu verið svona tilfinn-
ingalaus gagnvart manneskju,
sem er mér svo mikils virði. Ég
ætla að reyna að segja þér,
þegar við erum háttuð í kvöld,
hvað er á seyði. Hvað við, hún
og ég, höfum eignazt saman."
Við þessi síðustu orð skauzt
eitthvað kynlegt og nærri því
hræðilegt inn í huga Berthu.
Þetta eitthvað, blint og bros-
andi, hvíslaði að henni: „Brátt
fer þetta fólk. Húsið verður
hljótt, hljótt. Ljósin verða
slökkt. Og þú og hann verðið
alein í dimmu herberginu —
hlýju rúminu . . .*
Hún stökk upp úr stólnum og
að píanóinu.
„En leiðinlegt, að enginn
skuli spila," kallaði hún, „en
leiðinlegt, að enginn skuii
spila."
Berma glrntlst etglnmann
sinn í fyrsta skipti á ævinni.
Ó, hún elskaði hann, hún
hafði auðvitað verið ástfangin
af honum, á allt annan
hátt. Og jafnframt hafði hún
auðvitað skilið, að hann var
öðruvísi. Þau höfðu svo oft tal-
að um það. 1 fyrstu hafði hún
haft hræðilegar áhyggjur af að
vera svona köld, en eftir
nokkurn tíma virtist það ekki
skipta máli. Þau voru svo
hreinskilin hvort við annað,
svo góðir félagar. Það var það
bezta við að vera nýtízkuleg-
ur.
En núna, brennandi, brenn-
andi. Orðið sjálft olli hinum
logandi líkama hennar
sársauka. Var það að þessu,
sem hin glóandi tilfinning hafði
stefnt? En þá .. .
„Góða mín,“ sagði frú
Knight, „Þú veizt hver er veiki
bletturinn á okkur. Við erum
fórnardýr tímans og járnbraut-
arlestanna. Við búum í Hamps-
hire. Hér hefur verið svo
skemmtilegt."
„Ég kem með ykkur fram. í
forsalinn," sagði Bertha. „Það
var indælt að fá ykkur. En þið
megið ekki missa af síðustu
lest. Það er svo hræðilegt, er
það ekki?"
„Fáðu þér viskí, Knight, áð-
ur en þú ferð,“ kallaði Harry.
„Nei, þakka þér fyrir,
féiagi."
Bertha kreisti hönd hans um
leið og hún tók í hana.
„Góða nótt, góða nótt,“ kall-
aði hún af efstu tröppunni og
fann, að einhver hluti hennar
var að kveðja þau í síðasta
sinn.
Þegar hún kom inn í gesta-
stofuna, var komin hreyfing á
þau hin.
.....Þá geturðu orðið mér
samferða í leigubílnum hluta
leiðarinnar."
„Ég yrði svo þakklátur að
sleppa við aðra ökuferð einn
míns liðs eftir þessa hræðilegu
reynslu."
„Þið getið náð í leigubíl við
staurinn í enda götunnar. Þið
þurfið ekki að ganga nema fá-
eins metra.“
„Það er þægilegt. Ég ætla að
ná i kápuna."
Ungfrú Fulton gekk í áttina
að forsalnum og Bertha á eftir,
þegar Harry næstum ruddist
framhjá henni.
„Leyfðu mér að hjálpa þér."
Bertha vissi, að hann iðraðist
ókurteisi sinnar, og hún leyfði
honum að gera það. En hvað
hann var mikill drengur að
mörgu leyti, svo ákafur, svo
einfaldur.
Hún varð eftir með Eddie við
arineldinn.
„Mér þætti gaman að vita,
hvort þú hefur séð nýja ljóðið
hans Bilks „Table d’Hote","
sagði Eddie blíðlega. „Það er
svo dásamlegt. 1 síðasta úrval-
inu. Áttu eintak? Mér þætti
gaman að sýna þér það. Það
byrjar á ótrúlega fallegri ljóð-
línu: „Hvers vegna alltaf tóm-
atsúpa?" “
„Já,“ sagði Bertha og gekk
hljóðiaust að borði gegnt
stofudyrunum, og Eddie leið
hljóðlaust á eftir henni. Hún
tók litlu bókina upp og rétti
honum hana. Ekkert hljóð
hafði heyrzt frá þeim.
Á meðan hann fletti upp á
ljóðinu, leit hún fram í forsal-
12 LESBÖK MORGUNBLAÐSINS
8. nóvember 1970