Lesbók Morgunblaðsins - 08.11.1970, Blaðsíða 11

Undan og ofan
af hinu og þessu
Nu vildi Vanaisa, eftir hljóð-
um þeim og hreyfingum, sem
vatnið kom af stað, úthluta hin
um ólíku þjóðum eiginleika og
tungu.
Snemma morguns tilsettan
dag, steig hann upp úr hvílu
sinni, kveikti stórt bál á fjalls-
tindinum, setti þrífót yfir log-
ana og ketil fullan af vatni á
hann ofan.
Hann hafði varla lokið und-
irbúningi, þegar fönguiegt, fjör
ugt og framtakssamt fólk kom
á staðinn.
„Nu-ú. Þið eruð þá komin á
fætur! Það líkar mér!“ sagði
Vanaisa. — „En það sýðurekki
enn á katlinum. Hvað á ég nú
að gera? Ég vil ekki að þið þurf
ið að bíða. Því ætla ég að kalla
yður mina eigin þjóð og mín
tunga skal vera yðar tunga!“
Og þannig fengu Eistur heið-
urinn af því að vera kallaðir
þjóð Vanaisa, tala hans tungu
og vera vammi firrtir. Þeir
héldu heim, mikils metnir af
öllum.
Ketillinn gerði skyldu sína
og útdeildi hverri þjóð hlut-
skipti sínu. Þegar þessu var
lokið, hvarf Vanaisa aftur til
bústaðar síns.
Ketillinn er nú horfinn, en
staðurinn, þar sem eldurinn
brann, sézt enn. Þegar önnur
íjöll og hæðir glitra i sólskin-
inu, er Ketilfjallið reifað blárri
reykmóðu. Því er það kallað
Bláfjall í seinni tíð.
III.
Söngur
Vanemuines
1 fyrndinni töluðu allir
menn og dýr sama mál. Og enn
í dag eru til nokkrir vitrir
menn, sem hlusta á dýramál og
skilja það. En sameiginlega mál
ið var einungis miðað við hvers
dagsnotkun og því var dýrun-
um einu sinni stefnt saman til
mikils þings. Þar áttu þau að
læra tigið hátíðamál, svo að
þau kynnu að lofa guðina og
vegsama þá. — Allir, sem
gæddir voru lífi og sál, héldu
til Dómfjallsins hjá Tartu, en
þar var helgur eikarlundur.
Þegar allir voru nú í fjálg
leik miklum saman komnir,
heyrðist ljúfur niður og söng-
guðinn, Vanemuine, steig niður
á jörðina af sleða sínum. Hann
strauk liðað hár sitt og skegg,
jafnaði brotin á klæðum sínum,
ræsktl slg, spllaðl forspn og
söng síðan lofsöng, sem snerti
hvert hjarta, en mest hans eig-
ið.
Meðan hann söng réð þögn,
sem ekkert minnsta hljóð rauf,
því að öll skepnan hlustaði á
sönginn af mikilli athygli.
Emajögi 1.) hætti að hlaupa,
1.) jögi —fljót.
Vindurinn gleymdi því að
honum lægi á, ferfætlingar og
fuglar þögðu, án þess að hræra
legg né lið. Meira að segja
rangeygður skógálfurinn gægð
ist fram milli trjánna.
En viðstaddir skildu ekki
allt sem þeir heyrðu. Trén í
eikilundinum íögðu á minnið
þytinn, þegar guðinn steig á
jörðina. — Ó, maður, þegar þú
reikar um eikilund og heyrir há
tiðlegan niðinn í honum, þá
mundu, að guðinn er nær. Ena-
jögi festi í minni sér skrjáfið í
klæðum hans og likir eftir því,
þegar hann á vori hverju
gleðst yfir endurborinni æsku
sinni. — Vindurinn hafði tek-
ið eftir saknaðartónunum í
söng guðsins. Nokkur dýr
höfðu veitt hinum ýmsu tón-
brigðum raddarinnar athygli.
Söngfuglarnir, einkum nætur-
galinn og lævirkinn, gleymdu
aldrei forspilinu.
En fiskarnir munu aldrei
hætta að harma þau örlög, sem
þeirra biðu. — Þeir lyftu höfð-
um sínum til hálfs upp úr vatn-
inu, en gleymdu eyrum sínum
undir þvL Þeir sáu varir guðs-
ins hreyfast og líktu eftir þeim,
en voru þögulir eftir sem áður.
Mennirnir einir gátu skilið
allt. Því getur söngur þeirra
náð djúpum sálarinnar — meira
að segja alla leið upp til bú-
staðar guðanna. Vanemuine
söng um tign himinsins og
skrúð jarðar, um fagurskreytt-
ar strendur Emajögi og þeirra
fornu dýrð, um sorg og gleði
mannkynsins. Söngurinn
snart hans eigið hjarta, svo að
hann felldi tár, sem var þess
megnugt að brjótast gegnum
harðan steininn. — Siðan hélt
hann til Vanaisa að syngja og
spila í höll hans. Útvalin eyru
hafa öðlazt þá miklu hamingju
að heyra söng Vanemuines of-
an að einu sinni eða oftar.
Til þess nú að mennirnir fái
ekki gleymt honum, sendir
guðinn enn í dag boðbera sína
öðru hvoru niöur til jarðar
innar. Og sjálfur mun hann
koma aftur daginn sem ham-
ingjan hrósar sigri á jörðinni.
IV.
Eikur Vanaisa
Einu sinni endur fyrir löngu
tóku gestirnir við brúðkaup eitt
í Jyrisókn að dansa á vellinum
í grennd við stórbýlið Lehnja.
Spilararnir blésu í pípur sinar
í ákafa og dansfólkið þeyttist
fram og aftur allt hvað af tók.
En Vanaisa hafði löngu áður
gróðursett þarna nokkrar eik-
ur og þær voru nú fyrir dans-
fólkinu.
„Rífið trén upp með rótum!“
hrópar brúðguminn. Svarar þá
einn af gestunum í aðvörunar-
tón: „Látið þær í friði! Eik-
urnar eru heilög tré!“ Aðrir
skeyta ekki um orð hans, en
rifu þær upp með rótum.
„Nú höfum við rúmt dans-
gólf! — Og nú — áfram með
þig, spilari!“ æpa gestirnir síð-
an einum rómi.
Vanaisa bregzt reiður við og
ákveður að refsa þeim. Ólmur
dansgalsi grípur gestina og
spilararnir blása og blása
hvíldarlaust. Þeir blása, eins og
augun ætli út úr þeim, og svit-
inn bogar af þeim í lækjum, en
þeir geta ekki hætt að spila.
Gestirnir hringsnúast í svita-
stokknum fötunum, sólarnir
slitna upp til agna, og að lok-
um dansa allir berfættir.
Pípurnar þagna allt í einu,
dansfólkið nemur staðar. Dans-
ararnir verða þess varir, að tá
neglur þeirra eru farnar að
stækka. Þær festast við jörð-
ina og vaxa lengra og lengra
niður á við. Þeir geta ekki
hrært sig. Hendurnar lengjast
ferlega, nef og eyru blása út,
og hárið verður að trjálaufi. Að
nokkrum augnablikum liðnum
er allt dansfólkið orðið að
trjám, er taka nú rúm eikanna,
sem upp höfðu verið rifnar.
Öldum saman hafa þau staðið
við veginn heim að Lehnja.
Eikurnar hafa stækkað, en tala
þeirra ekki aukizt. Tvö
stærstu trén eru brúðurin og
brúðguminn, hin minni gestir
þeirra.
Með tíð og tima var farið að
líta á þær sem helgar eikur.
Menn færðu þeim fórnir og
væntu sér af þeim bóta allra
meina. Enginn þorði að fella
þær eða hreyfa við laufi
þeirra.
Seinni kynslóðir hafa látið
sér annara um þær en hinar,
sem einu sinni sáu þær í manns
mynd.
„Helvítið hann Markús, að
barna hana Bertu okkar,“ sagði
konan á Heggstaðanesinu.
„Láttu ekki svona Vilborg min,
þér hefir þótt gaman að því
líka,“ sagði bóndi hennar.
Hann hefir verið Biblíulesinn
og munað, „að margfaldizt og
uppfyllið jörðina." eins og Guð
almáttugur sagoi við Adam og
Evu. Þó þau langi til að gera
„hitt“, er það ekki manns-
ins og konunnar vilji að eiga
börn. Það er Guðs vilji.
„Og þó veiztu þetta litli
minn,“ segi ég við háttvirta
gáfumenn. Tómas Guðmunds-
son skáld talar íyrir sinn munn
og annarra stórskálda:
„Ekkert nema verk manns-
ins getur veitt hcnum heiður“.
Mikill fjörmaöur og trúmað-
ur hefir einn foifaðir minn ver
ið. Hann var kaþólskur prest-
ur, officiales, Barna-Svein-
björn, Múla i Aðaldal. Hann
átti áttatíu börn, fimmtíu með
fylgikonum, og þijátíu hálfrefi
með vinnukonum. Hann var
ekta Þingeyingur, þó að hann
væri ekki Mývetningur. Ég er
stoltur af honum og allir Hún-
vetningar, m.a. Jón í Öxl og
Björn á Löngumýri. Það sýnir
Skjóna.
Helga langalangamma mín
var frá Reykjahlíð, en Jón Þor-
varðarson langalangafi frá
Björgum í Kinn. Þess vegna er
ég svo gáfaður, góður og gild-
ur utan um mig. Mývetningar
voru mannval 1761, þegar hún
langlangamma mín fæddist.
Ætli það sé munur eða nú,
þegar þeir vilja allt sprengja.
Mikið skelfing segir hún ljótt
um Svíana konan frá Eskifirði.
Þetta er svo ókristilegt, hún
hefir áreiðanlega ekki lesið
Biblíuna. Guð almáttugur vill,
að mannfólkið uppfylli jörðina,
og það vilja prestarnir líka.
En nú er alltof mikið notað af
pillum í Sviþjóð og Svíum fækk
ar.
Fyrir sjötiu árum var ég
hýddur með hrísvendi. Mikið
var það sárt, en ég átti það
skilið og man hýðinguna og
ástæðuna. Ég haíði lært.
Eftir sextíu ár man ég toller-
inguna fyrir framan Mennta-
skólann, þar sem busunum,
verðandi stúdentum, var fleygt
upp í loftið eins og tuskum. Það
var skripaleikur Og nú eru
þeir farnir að leggja stúdents-
efnin í bleyti í Tjörnina, svo
þeir verði gáfaðir. En visindin
segja, að drullan i Tjörninni sé
stórmenguð.
Bezt lízt mér á aðfarirnar i
Menntaskólanum við Hamra-
hlíð. En fyrst verið er að gera
góðverk á annað borð, þá á að
hýða með hrisvendi, svo blæði
úr.
Þú sem klínir kamarinn
kærulausi trassi.
Þér væri rétt aö vöndurinn
vaslaði á þínum rassi.
„Enginn verður óbarinn bisk
up“, segir gamla máltækið. Og
hvernig væri það, að kenna
með hrísvendi i barnaskólun-
um, a.m.k. síðhærðu æskumönn
unum.
Það ætti enginn að verða
prófessor, nema hann væri tvi-
hýddur. Enginn að verða prest
ur, nema hann væri þríhýddur.
Engin framför, engin menntun,
engar gáfur, engin vísindi nema
hrísvöndurinn komi til.
Lífið allt er dásamlegur hris-
vöndur.
Bókmenntir
og Jistir
FramhaLd af bls. 5.
sjálfa. 1 Cone-safninu er einn-
ig söguleg Matisse-mynd, feng-
in frá Stein-systkinunum. „Blá
nektarmynd", sem Leo lánaði
ásamt tveimur Picasso-kyrra-
lífsmyndum á hina frægu New
York Annory sýningu árið
1913, sem skók aíturhaldssamt
listalíf Bandaríkjanna á grunni,
Hin afskræmda vera á mynd
Matisse vakti harðar rimmur
og aöhlátur á ferð sinni um
Bandaríkin. Æstir listnemar í
Chicago hengdu brúðu, sem
átti að tákna Matisse og
brenndu eftirlíkingu af mál-
verkinu.
Síðasta Matisse-mynd Ger-
trude „Femme au Chapeau“ —
mynd af frú Matisse með gríð-
armikinn hatt — hafði vakið
hneyksli á Parísarsýningunni
„Salon d‘Automne“ árið 1905.
Er Leo og Gertrude keyptu
myndina af sýningunni, hófst
vinátta þeirra við hinn franska
meistara. Þau kaup mörkuðu í
rauninni einnig upphaf af ævi
löngum samskiptum Gertrude
við listamenn af mismunandi
hæfileikastigum.
Samband hennar við hinn
röska tug listamanna, sem
komu og fóru í lifi hennar, svo
og samband hennar við álíka
íjölda rithöfunda var ekki allt
af snurðulaust. Skapgerðin
var það sem hún hafði mestan
áhuga á og sjálf var hún gædd
sterkri skapgerð. Hún olli
ósjaldan árekstrum við þá, sem
næst henni voru. Vitund henn-
ar um sjálfa sig og hlutverk
sitt, þörf hennar fyrir lof, lof
og aftur lof — að líkindum
aukin vegna dálætis þess, sem
Alice hafði á hvers konar
makki — kom henni til að ýfa
suma og útskúfa öðrum. En
það var hin sterka skapgerð
hennar, sem laðaði fólk að
henni og hefur vafalaust
fengið þá listamenn er hún
umgekkst til að nota hanasem
fyrirmynd. Því auk hinnar sér
stæðu myndar Picassos gerðu
Lipschitz og Jo Davidson högg
myndir af henni, Vallotton, Pi-
cabia og nokkvar af minni
stjörnunum reyndu að festa
myndugleik hennar á léreftið.
Er hún vildi það við hafa,
gat Gertrude sýnt furðumikla
nærgætni gagnvart viðkvæmn-
isatriðum annarra. Á fyrstu
árunum, þegar veggir sýningar
salarins voru orðnir þaktir
verkum hinna yngri lista-
manna, ákváðu þau Leo að
halda hádegisverðarboð fyrir
málara þá er þau áttu myndir
eftir. Samkvæmið tókst með
slíkum ágætum, að senda varð
út tvívegis eftir meira brauði.
Það var ekki fyrr en hádegis-
verðinum var lokið og gestirn
ir á förum að Matisse leit um
öxl inn i salinn og veitti því
athygli, að Gertrude hafði lát-
ið hvern listamann sitja gegnt
sínu eigin málverki. Sönnun
þess, sagði hann henni síðar i
gamni, að mademoiselle Ger-
trude væri hin versta kona.
Fölva sló á vináttuna við
Matissehjónin er áhugi Ger-
trude á Picasso jókst að mun.
Hún varð fyrir nær óbætan-
legu áfalli með útgáfu „Ævi-
sögu Alice B. Toklas", þar sem
Mme Matisse er meðal annars
þannig lýst, að hún hafi
„langt andlit og stóran slap-
8. nóvember 1970 LESBÖK MORGUNBLAÐSINS J1