Lesbók Morgunblaðsins - 25.08.1968, Page 12

Lesbók Morgunblaðsins - 25.08.1968, Page 12
BÓKMENNTIR Framh. ai bls. 4 En þeir komu ekki í fyrradag og ekki heldur í gær — ef þeir koma ekki í dag þá koma þeir sjálfsagt á morgun. Skáldið semur trúarjátningar til jarð- arinnar, ræðir kumpánlega við börn og fugla. „Maður hver er mold“, og ,eina vonin er efi“: þessi stef úr glataðri bók, gætu staðið sem einkunnaror'ð. Hver tryði því að óreyndu, að sá, sem af mestum móði orti Óljóð, tæki þannig til orða: Hermann Pálsson RÝNTÍ GAMAIT RIT f T m undanfarin misseri hefur mikiff veriff rætt um endurheimt hand rita frá Danmörku, og er þó enn brýnna málefni, aff þjóffin fái aff kynnast beztu verkunum, sem varff- veitzt hafa á fornum skrám og pappír. Enn eru ýmis höfuffrit íslenzkra bók mennta óútgefin á landi voru, og má slíkt teljast mikill vansi. Eitt af þeim er íslenzka hómilíubókin, en hún var gefin út austur í Svíþjóff fyrir tæpri öld, í einum 200 eintökum. Gott væri, ef framtakssamur útgefandi tækist á hendur aff koma henni xít aff nýju, því aff þá gætu skólanemendur og affrir, sem reyna aff kynnast íslenzkri tungu, notaff hana viff móffurmálsnám iff. Þótt gufffræffin í þessari bók þyki nú orffiff helzti úrelt, þá er máliff á henni svo göfugt, aff öllum hugs- andi íslendingum hlýtur aff vera mik il andleg nautn aff lesa hana. Sjald- an hefur íslenzk tunga veriff rituff af meiri snilld en þar þvi aff flóknar hugleiðingar heimspekilegs efnis og einfaldar setningar úr lieilagri ritn- ingu virffast njóta sin jafnvel í þeim glæsilega búningi, sem hinn forni snillingur hefur valiff þeim. Bókin var skráff á tólftu öld og er órækt virni um þroska íslenzks ritmáls á hómilíubókinni er enginn bernsku- svipur. Merkilegt má þaff til aff mynda heita, hve ágætar ýmsar lýsingar eru af fyrirbærum í náttúrunni. Ilm öm- inn er svo aff orffi komizt: „Það er amar effli aff hann flýgur hærra en affrir fuglar, og drepur honum aldrei ský fyrir augu, þótt hann sjái allan dag móti sólu.“ Um dúfuna segir hins vegar: „Ekki er gall í dúfu og grand ar hún engu kvikindi meff nefi né klóm. Rödd hennar er sem stynur, og fæffir hún annarra unga sem sína, etur ekkert hrátt né óhreint. Oft er hún vön aff sitja yfir vötnum í trjám Ljóðið deyr ef við misbjóðum þögninni ef við ráðumst á leyndardóminn ef við brjótumst inn í musterið og reynum að handsama guð. „Að handsama guð“ hefur Jóhannes úr Kötlum oft reynt. Opið bréf í Ég læt sem ég sofi, er skýrt dæmi um þá til hneigingu hans að ráðast gegn krist- inni trú, en þetta ljóð hans og fjöl- mörg önnur álíka þurfa ekki endilega að bera trúleysi hans vitni, heldur trú- arþörf. í Sjödægru er ljóð, sem nefnist Jesús Maríuson, og vegna þess að það segir okkur mikið um afstöðu skáldsins til trúarinnar, birti ég það í heild: Jesús sonur Maríu er bezti bróðir minn: hann býr í hjarta mínu — þar kveikir hann í rökkrinu rauða margt eitt sinn á reykelsinu sínu. Og jafnan þegar allir hafa yfirgefið mig og enginn vill mig hugga þá birtist hann sem stjarna í austri og sýnir sig á sálar minnar glugga. og sjá þaffan ef nokkuff fer aff henni hræffilegt, og gerir hún hreiffur í steinveggjum." Ekki veit ég mikiff um hátterni höggorma, en um hann er eftirfarandi fróffleikur í hómilíu- bókinni: „Þaff er effli höggormsins, þá er vetur kemur, aff hann skríffur milli trjáa, þar er þröngt er, og strýk ur úr sér eitriff og verffur þá spán- nýr eftir". Meffan íslendingar trúffu enn á vist í himnaríki hefur þeim vafalaust þótt gott aff kynnast landsháttum þar af lýsingunni í hómilíúbókinni: „Oss þykir nú fagurt gull og gersemar, hallir góffar og bæir góffir og eiga vor önnur. Hyggjum aff hversu fagr- ar þær hallir eru er skína öll sæti eigi blómi grasa. Þar hrörnar eigi aldin skóga. Þar falla hunangsfljót- andi lækir á æ grænum völlum. Þar ilma öll grös sem hiff dýrasta reyk- elsi. Þar skýn sól án skugga, og bjart heiff án þoku og eilífur dagur án myrkri. Þar bannar ekkert fögn- uff né krásir. Þar er aldregi heyrður grátur né stynur, né engin leiðinleg rödd. Þar má ekkert sjá ljótt, né svart, né saurugt, né hræðilegt: þar eru allir hlutir í fegurff og hreinu ljósi. Þar má ekkert sjá né heyra þaff er hugur hræffist.... Þar gný ja eigi reiffiþrumur. Þar fljúga eigi eld- ingar. Þar er eigi beiskleikur né ill- ur daunn. Þar bera viffir á sér hin dýrustu smyrsl. Þar gerist eigi fæffsla saur í kviffi manns. Svo sem eyru fagna góffum tíffindum og nasir góff- um ilm en augu faguryndum, svo er þar og fæffsla hunangsfljótandi og svo hverjum þokkuff í munni sem honum líkar bezt, en af þeirri fæffslu er eigi saur né synd.“ Hér eins og víffar í bókinni er vafalaust hefur til þess veriff ætlast, aff fegurff málsins myndi hrífa kirkju fegurffin dýrkuff, faguryndin, og gesti og aðra, sem hlýddu á þessar hómilíur. Óvíffa hefur mannsævinni veriff Iýst á áhrifameiri hátt meff fá- um orffum en í þessari einföldu máls- grein: „Líf þetta er hundraff vetra hið lengsta, en er líffur hinn efsta dag, þá sýnist þaff svo sem eigi hafi veriff lengra en einnar nætur gist- ing.“ Guðfræffi hómilíunnar úreltist, en húmanisminn er sígildur. „Enginn er maffur úr allri ábyrgff meffan hann er eigi skiodur viff þenna heim enn.“ Þegar hinn forni snillingur varar menn viff ofmælgi og hvetur þá til aff hafa taumhald á tungu sinni, kemst hann svo aff orffi: „Stýra menn hest- lun þangaff er vilja með beizlum þeim er í munn þeim eru látin, og svo skipum þótt mikil sé með litlu stýri þangaff sem stýrimaffur vill. Svo hiff sama stýrir tunga manns allri rás líís hans. öll kvikindi verffa tamin af mönnum, en tungu má enginn mað- ur temja, aff hún mæli eigi þarf- lausa hluti.“ En áffur hafffi höfundur hómilíunnar minnt oss á spakmælið: „Af orffum þínum skaltu réttlátur verffa og af orðum þinum muntu meiddur verffa." Sumar skilgreiningar á hugtökum eru svo snjallar og hnitmiðaffar, aff þær minna á vandaffar orffabækur: „Xrúa er raun allra þeirra hluta er menn mega eigi sjá effa kenna.“ A einstaka staff rekumst viff á íslenzk vandamál, þótt efniff í bókinni sé aff sjálfsögðu almenns efflis og upprunn iff suffur í heimi. „Líkamssliti á þessu landi er hafffur í ræffum milli manna aff gamni, svo sem ofdrykkja í Nor- egi.“ Þeesi ádeila á íslendinga kem- ur heim viff ummæli Eysteins erki- biskups, sem vítir íslenzka höfffingja fyrir f jöllyndi í ástarmálum. Og Sverr ir konungur barffist gegn ofdrykkju Norðmanna. En báffir þessir menn voru uppi á síffara hluta tólftu ald- ar, effa um þaff leyti sem hómilíu- bókin íslenzka er skráð. Þaff er engin tilviljun, aff tveir höfundar sem rita móffurmál vort flestum effa öllum betur, þeir Hall- dór Kiljan Laxness og Jón Helgason í Kaupmannahöfn, hafa margt numiff af hómilíubókinni. Enginn verffur svo vel ritfær á íslenzka tungu nema hann lesi mikið af góffum ritum, og þaff er enginn firra, þótt mönnum geti komiff til hugar, aff íslenzkt rit- mál hefffi orffiff betra og göfugra ef fleiri höfundar hefffu kynnzt hómi- líubókinni en orffiff hefur. Þótt hómilíubókin telji á of- drykkju, þá virffist hinn forni snill- ingur hafa kunnaff aff meta vín aff verffleikum: „Maklega kallast andleg skilning heilagra ritninga vín, því aff svo sem vín tekur mæffi af manni og gleffur hjarta hans, svo gerir og andleg skilning manni létt öll erfiffi fyrir guffs ást og gleffur huginn himn eskri huggun en lætur hann gleyma jarðlegum hlutum sem víndrukkinn mann.“ Aff Iokum skulu hér tilfærffir nokkrir ritningarstaffir og önnur spakyrði: „Verffiff þér bernskir aff illsku, en rosknir aff viti.“ „Fariff eigi meff langmælgi í bæn yffvarri sem áburffarmenn biffjast fyrir þeir er sénir vilja verffa löngum af mönn- um á bæn sinni.“ „Eigi nýtur þess er nauðugur þolir.“ Og „Eigi nýtur þess er nauffugur gerir.“ „Nú þaff er hugvitiff finnur, þaff má muna meff mínninu, en skilja og greina meff skilningunni hvílíkt það er, er mað- ur sér effa heyrir effa sjálfum kem- ur í hug, og er þó ein speki allt saman: hugvit, minni og skilning.“ Þaff má teljast táknrænt fyrir mun- inn á nýjustu biblíuþýffingu vorri og þeim glefsum, sem hómilíubókin hefur úr biblíunni, aff í staffinn fyrir aff nefna „guffs lamb“ sem ber synd- ir heimsins, þá talar snillingurinn forni um „guffs gimbil“ sem á braut tók mein heimsins. Hermann Pálsson Og þó hef ég ei beitt slíkum brögðum nokkum mann: ég hef brennt á vör hans kossinn og hrœkt síðan á nekt hans og nítt og slegið hann og neglt hann upp á krossinn. En hvað svo sem ég geri er hann mín eina hlíf er hrynur neðsta þrepið því hvað oft sem hann deyr þá er eftir eitthvert líf sem enginn getur drepið. Og Jesús sonur Maríu mœtir oss eitt kvöld sem mannlegleikans kraftur: œ vertu ekki að grafa ’onum gröf mín ^blinda öld — hann gengur sífellt aftur. Skáldinu verður Kristur fyrst og fremst tákn mannlegleikans, og sem slíkan á hann auðvelt með að taka hann í sátt; álítur hann vafalaust skoðana- bróður og jafnvel flokksfélaga. Seinasta Ijóðabók Jóhannesar, Manns- sonurinn, sem kom út 1966, styður þessa tilgátu. Ljóðin segir Jóhannes hafa orð- ið útundan, en vill þó ekki fresta birt- ingu þessa „þrjátíu ára gamla kveð- skapar“. j formála kemst skáldið enn fremur þannig að orði: „Á kreppuárun- um sælu, þegar flestar hugmyndir manns um jarðneska tilveru lentu i deiglunni — þar á meðal hin hátíðlegu trúarviðhorf uppvaxtaráranna — Þá tók ég upp á því að virða fyrir mér helgisöguna um trésmiðssoninn frá Na- zaret í alþýðlegra ljósi en áður“. Sanntrúuðu fólki mun ljóðaflokkurinn um mannssoninn reynast galgopa- háttur; lesendur Jóhannesar aftur á móti hafa af honum nokkurn ágóða, sé hann skilinn í réttu samhengi. En hvorki eru þetta frumleg ljóð né veigamikill skáld- skapur. Frelsarinn er gerður að liðs- manni byltingarinnar, eða eins og skáld- ið segir í inngangssálmi, sem hann að eigin sögn orti á stríðsárunum: Ég kann ekki hót að kveða um þig í kristilegum anda því heiðið hjarta mitt er. Þín háleita skynjun heillar mig — en hvar á ég þá að standa í dag til að þóknast þér? Afköst Jóhannesar úr Kötlum gegna furðu. Hann hefur samið ekki færri en 13 ljóðabækur, 5 skáldsögur, 6 barna- bækur, skrifað sæg blaðagreina um menningarmál og þjóðmál, annast útgáf- ur, og ekki látið sitt eftir liggja við þýðingar. Þjóðin hefur fyrir löngu tek- ið þennan óstýriláta „bolsa“ sér í faðm; honum hefur verið veitt verðlaun fyrir hátíðarljóð, sem er á hvers manns vör- um; jólasveinakvæði hans er börnum alltaf jafn mikill ánægjuauki — og hvað heimsbyltinguna varðar, lætur hann engan bilbug á sér finna. í nýút- komnu Tímariti Máls og menningar, er hann enn „staðráðinn í að frelsa heim- inn“. „Ofstæki vort er heilagt", kunn- gerir hann í Óðinum um oss og börn vor. Er hægt að hugsa sér Jóhannes úr Kötlum öðruvísi? LEIÐRÉTTING. í fyrri hluta greinarinnar um Jó- hannes úr Kötlum í síðasta tbl. hefur fallið niður lína í fyrsta dálki á bls. 10. Til þess að forðast misskilning, eru eft- irfarandi línur endurprentaðar eins og þær áttu að standa: „Byltingarskáldið Jóhannes úr Kötlum hafði ekki sofnað á veröinum, þótt hann gæfi sér tíma til að hlynna að smáblómum um sinn. Næsta bók hans, Sól tér sortna, sem kom út 1945, leiðir okkur aftur til fund- ar við þann Jóhannes, sem djarfast kvað í Hart er í heimi." 12 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 25. ágúst 1968

x

Lesbók Morgunblaðsins

Direct Links

If you want to link to this newspaper/magazine, please use these links:

Link to this newspaper/magazine: Lesbók Morgunblaðsins
https://timarit.is/publication/288

Link to this issue:

Link to this page:

Link to this article:

Please do not link directly to images or PDFs on Timarit.is as such URLs may change without warning. Please use the URLs provided above for linking to the website.