Lesbók Morgunblaðsins - 26.11.1967, Blaðsíða 7

Stóll Ilelgu frá Hofi, móffur Bjarna frá Vogri. Stólinn smíðaði og
skar út Runjlfur Sveinsson í Klauf í Meðallandi.
Spennur, sylgjur og ýmsir haglega skornir gripir í byggða-
safninu í Skógum.
Hjartalöguð blöð, skreytt kíl-
skurði eru milli rósablaðanna.
Hliðarspjöld eru skreytt á
sama hátt, en hvort þeirra að-
eins helmingur miðspjaldsins.
Bakókar eru skreyttir með
gisnu tvíbandi, kílskornu. í
heild ber útskurðurinn vitni
æfir.gu. listfengi og festu. Grip-
ir Runólfs, sem nú þekkjast
bera í skreytingu sama svip.
Engum getur blandazt hugur
um, að þeir eru verk sama
manns.
Umhverfis setú stólsins er
röð af götum. Hefur þar verið
dregið í snæri, riðið í nokkurs
konar net undir stólsessu, sem
nú er fyrir löngu undir lok
liðin. Með sama hætti mun
hafa verið gengið frá flestum
stólsetum í Skaftafellssýslu.“
að fer ekki milli mála,
að einn safngripanna tekur at-
hyglina óskipta, þegar inn er
komið í byggðasafnið í Skóg-
um. Það er Pétursey, prýðilega
vel varðveittur áttæringur,
byggður í október 1855. Þó
ströndin undan Eyjafjöllum sé
ekki árenni'leg til lendinga,
voru útróðrar stundaðir fyrr
meir frá Holtsvörum, Sanda-
vörum og jafnvel Borgarvör
nálægt Stóruborg. Tíðkaðist að
það nefnt uppsláttur. Þótti
hann jafnan vondur og stund-
um hlauzt slys af. Þegar komið
er út fyrir grunnið taka allir
á skipinu ofan höfuðföt og
gera bæn sína. Síðan er róið
örskammt og re.nnt færi.
Einn háseti var hafður í
landi, þegar sjór þótti athuga-
verður. Var til þass valinn mað
ur, sem var aðgætinn og hafði
vit á sjó. Átti hann að gera
skipinu viðvart, ef sjór versn-
aði.
Stóð hann þá með sveiflu
uppi á kambi og gekk með hana
niður að sjó. Var alltaf talið
sjálfsagt að taka þetta merki
til greina, og róa að larudi. Þeg-
ar sjór var mjög vondur, var
stanzað fyrir utan rifið. Gaf
þá landmaður merki um hvort
lenda-ndi væri. Gerði hann það
með því að standa í skiptifjör-
unni, ganga þaðan niður að sjó
og baða út höndum. Áliti hann
ólendandi gekk hann þá frá
sjónum og upp á kamb. Var
þá ekiki annarrar lendingar að
l'eita en í Vestmannaeyjum. Er
þangað fullur fjögurra tíma
róður.
Þegar róið er í land ríður
mikið á, ef nokkuð brim er
að lenda é síðasta sjónum,
Tveir menn fara upp í sandmn
með böndin, þegar skipið kenn-
ir grunns. Annað bandið er
Eitbhvað mun vera til af sams-
konar bitafjölum, sem venja
var að festa á hvert ný^smíðað
vertíðarskip. Bitafjölin var
fest á bita þann, sem lá um
þvert skip miilli austurrúms og
skutnjms. Sá biti var jafnan
gerður úr fjórum fjöium, sem
mynduðu ferhyrndan stokk og
var op á honum miðjum að
framan og einnig til endanria.
Á þennan bita var fjölin fest
og auk nafnsins var jafnan
letrað á hana guðsorð til heilla
fyrir skipið og skipshöfnina.
Það var oft í bundnu máli og
þá sérstaklega ort í tilefni af
smíði skipsins; nefndist það
bitavísa eða skipsvísa. Á bit-
anum sat svonefndur bitamað-
ur og horfði hann á móti for-
manni; var það virðingarmesta
staða á skipinu næst for-
mennskunni. Verkefni bita-
manns var að segja formanni
hvað sjólagi leið og vera með
í ráðuim: Valdi formaðurinn
jafnan þann af hásetum sín-
um, sem bezt hafði vit ó sjó,
til að gegna þessari virðingar-
stöðu. Þórður Tómasson kveðst
ekki vita um upphaf þessarar
venju, en segir hana að mestu
horfna um síðustu aldamót.
ö æmi munu þess, að bita-
fjalir hafi síðar verið notaðar
Baksvipurinn á hænum í Hrútafelli.
1820 og var Sveinn faðir hans
listfengur mjög.
í^unólfur varð fljótt frægur
smiður í nálægum sveitum,
þótti þjóðhagasmiður á tré og
járn, en gat sér þó meiri frægð
sem trésmiður og tréskeri. Af
búshlutuim smíðaði hann býsn
af skjólum og trogum, kinnum,
Nú heyra liestasláttuvélar til
liðinni tíð og víða má sjá þær
grotna niffur í grasiff. Þær eru
hlutir, sem heyra til byggffa-
söfivum eins og orf og hrífur.
sáum og öskuim, svo að eitt-
hvað sé nefnt. Ungum bændum
varð oft að ráði að leita t.il
Runólfs og fá hjá honum allt er
til bús þurfti af áihöldum. í
rennismíði var hann eklki síðri
en í ílátasmíði og bjargaðist
þar við gömlu handsnúnu renni
smiðjuna, hálfsnúning öðru
nafni. Stóla smíðaði hann mjög
marga og prýddi þá alla með
útskurði á baki. Runólfur var
góður söngmaður og var lengi
forsöngvari í Langholtskirkju
og hélt tryggð við gömlu Grall-
aialögin. Syniir hans voru eikki
síðri söngmenn, Runólfur yngxi
var fonsöngvari eftir föður sinn.
Hann tók upp nýju lögin í
kirkjunni og var það misjafnt
þokkað í byrjun.
Stóll Helgu á Hofi er ágætt
dæmi um vinnubrögð Runólfs.
I s'kreytingu á þverfjölum í
baki er kílskurður allsráðandi.
Gistenntir knákustigir, skornir
frá báðum hliðum, skipta þeim
í fleti, þvert á viðinn. Smá-
tenntir krákustigir, skornir frá
annarri hlið, fylla síðan hvern
flöt að kalla. í efri bakfjöl er
skorið fangamarik eigandans
með stóru gotnesku letri, ártal
á þá neðri og verklegur ská-
krcss við enida þess. Þrjú
spjöld eru felld milli bakfjala.
I miðspjaldið er skorin sex
blaðarós með skipaskurði.
menn leitrjðu þangað til róðra
úr Fljótshlíð, Rangárvöllum og
Vestur Skaftafellssýslu. En upp
úr síðustu öld fór að draga
úr fiskiafla við sandana og
eftir aldamótin voru aðeins
þrjú skip eftir undir Vestur
Eyjafjöl'lum og þar af engin
stærri en sexróin. Sæmundur
Einarsson í Stóru-Mörk hefur
lýst sjósókn undir Eyjafjölium
í þáttum sínum úr atvinnu-
sögu:
egar ýtt er á flot, er
skipið sett svo nærri sjónum
sem unnt er, og standa tveir
menn sitt hvoru megin við
framstefnið. Eru það jaf.nan
valdir menn af skipshöfninni,
aðrir hásetar standa við rúm
sín og styðja skipið meðan beð-
ið er eftir lagi, sem jafnan
verður að gera, ef sjór er ekki
ládauður, þetta er nefnt að
styðja framundir. Þegar lagið
kemur kallar formaður snjöll-
um rómi: „Takið á því“. Taka
þá allir hásetar á skipinu og
ýta því á sjó út. Er þá mikið
undir því komið, að skipið horfi
rétt í báruna og allir séu sam-
taka, því oft var lagið stutt og
gat þá ýtingin misheppnazt, sló
skipinu flötu upp í sandinn,
ef það var ekki ko.mið á flot,
áður en næsta ólag kom. Er
bundið í stefni skipsirus, en hitt
undir þóftu við kinnuniginn.
Eru þau nefnd kolluband og
hnútuiban.d. Ekki er hægt að
styðja skipið á fLoti, heldur
verður að láta því slá flötu upp
í fjöruna og um leið fara þrír
menn utan undir síðu skipsins,
sjóborðamegin og styðja þar
skipið og gæta þess, að það
falli ekki ó sjó. Skipið verður
að liggja á hliðinni, meðan
farmur er borin.n úr því. Að því
búnu er skipið rétt og það sett
upp á kamp. Oftast nær er
gengið frá því á hvolfi, annars
fyllist það af sandi, því hér er
vi-ndasamt og sandfok mikið.
Þegar þessu er lokið eiga hest-
ar að vera komnix í sand. Um
róffurinn hefur þeirra verið
gætt uppi á grösum. Þangað
er ailiöng leið, 2—4 kílómetrar
og um svartan sand að fara.“
að er augljóst mól, að
skip, sem róið var frá þessari
strönd urðu, að vera með
nokkuð sérstöku lagi. Péturs-
eyin ber þetta sérstaka lag;
skipið er óvenju breitt miðað
við dýpt. í samræmi við þá
venju, sem tíðkaðist hjá Rangæ
ingum og Skaftfellingum, mun
Péturseyin hafa borið svo-
nefnda bitafjöl, þar sem sikráð
var og skorið nafn skipsins.
sem rúmfja.lir og hefur ein slík
rúmfjöl borizt byggðasafninu
í Skógum; áletran hennar vis-
ar til fynstu nota, þar er letrað
skipsnafnið Lukkureynir og
hringir tveir grafnir við upp-
haf og endi nafnsins. í þann
fyrri hefur verið letrað: „Bygðr
1850“, og í hinum hringnum
stendur: „Drottinn vertu hjá
mér, því ég vona á þig.“
Önnur rúmfjöl, sem víða
hafði farið og margan búferla-
flutninginn reynt, var síðar gef
in byggðasafninu í S'kógum og
er hún hinn mesti kjörgripur.
Eitthvað er hún skert í annan
endann og útskur'ður aðeins á
annarri hliðinni. Haglega
skornir rósateinungar, bugðast
og fléttast til beggja enda, en
fyrir miðju er áletrun, með
latínuletri:
Vonargóður hlaut ég heiti,
heppni gefi þar ég fer,
sólarkóngur svo og veiti
sældarkjör þeim fylgja mér.
Um gerðina seg-ir Þórður
Tómasson srvo: „Ekki fer milli
mál.a, að bitafjöl þessi er hinn
mesti merkisgripur. Sýnir hún
gjörla að þróazt hafa tvær
gerðir bitafjala og eiga báðar
sér hliðstæður í rúmfjölum. f
bitafjöl Vonargóffs blandast
Framhald á bls. 14
26. nóvember
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 7