Lesbók Morgunblaðsins - 10.09.1967, Qupperneq 1
<
>
*
4
i
*
Á
birti í Durham University Journal fyrir nokkru, en Benedikt
er um þessar mundir bókavörður við Háskólabókasafnið í Dur-
ham í Englandi. í þessari grein og annarri fjallar hann um
galdraineistarann í íslenzkum þjóðsögum, allt frá Sæmundi
fróða og fram á síðari aldir.
Eftir Benedikt S. Benedikz
Grein sú, er hér birtist, er að stofni til erindi, sem. höfundur
JH
| 32. tbl. — 10. september 1967. 43. árg. |
GALDRA
MEISTARINN
í (SLENZKR
þJÓÐSÖGU
hvers vegna Vestfirðirnir urðu í ímynd-
un almúgans miðstöð svarta galdurs, og
íbúarnir verur, sem vöktu andstyggð og
ótta. Ekkt leið heldur á löngu fyrr en
fólk í öðrum landshlutum skapaði sér
eigin galdrahetjur, svartar og hvítar, til
að jafnast á við þær, sem komu úr
galdrasmiðjunum í vestri. Af þeim sex,
sem ég mun taka til meðferðar hér hafa
þrjár áreiðanlega skapazt sem kempur
annarra landshluta og segja má um tvo
þeirra, að með þeim hafi a:~núginn
gert sér vendi til að hýða sjálflin sig.
En hinn fyrsti og fremsti þeirra er enn
meira, því að með honum skóp þjóðin
sér mann, sem glímdi við djöfulinn og
gerðist yfir'boðari hans.
S tarfsfélagi hins mikilhæfa manns
Árna Magnússonar spurði hann eitt sinn
hvert væri efni íslendingasagna. Svarið
var stutt og laggott: „Bændur að fljúg-
ast á.“ Og séu sögurnar sagðar umbúða-
laust má segja, að hann hafi hitt nagl-
ann á höfuðið því þótt fullgerðar sög-
urnar innihaldi margt annað voru þetta
undirstöðuatriðin, sem lifðu í manna
minnum þar til söguhöfundar tólftu og
þrettándu aldar spunnu úr þeim þau
listaverk, sem lifað hafa fram á okkar
dag.
Á sama hátt gæti hið stutta svar við
spurningunni: „Hvert er aðal-viðfangs-
efni þjóðsagnanna eftir siðaskipti?“ ver-
ið „Hjátrú“, en svar þetta er mjög tak-
markað eins og allar afmörkunartil-
raunir. Á myrkuröldunum milli siða-
skipta og sjálfstæðisvakningarinnar kom
fram ný tegund þjóðsagna og voru ræt-
ur þeirra mjög frábrugðnar þeim, sem
hinar fornu bókmenntir spruttu af. Hér
gefst aðeins tækifæri til þess að teikna
mjög lauslega þann aldaranda og kring-
umstæður þær sem mynduðu sagnir
þessar. Uppspretta mikils meiri hluta
sagnanna er ævaforn, því að galdratrú
er jafngömul íslandsbyggð. Fram að
siðaskiptum eigum við þó ekkert, sem
ber þessu vitni, þó að í íslendinga-
sögum séu dæmi í heiðnum jafnt og
kristnum sið um fólk, sem „vissi lengra
en nef þess náði“ eins og orðtakið hljóð-
ar. Undir lok sextándu aldar varð þó
mjög snögg breyting á. Ofsóknabylgjan
mikla, sem flæddi yfir Evrópu á síðari
helmingi fimmtándu aldar og reis hæst
með útgáfu hinnar hræðilegu kennslu-
bókar mannvonzku Malleus Malefica-
rum, sem er ógurlegra vitni hennar en
nokkur ofsóknaráróður eldri eða nýrri,
kom seint til íslends vegna þess að það
lá langt utan við aðalsamgönguleiðir
Norðurálfu og utan við milliþjóðaátök
meginlandsins. Róstur siðaskiptanna
lengdu enn bilið um hálfa öld. Þegar
hún loks hófst var ofsóknin tvöfölduð
að afli vegna tafarinnar. Á síðasta fjórð-
lingi sextándu aldar sukku landsmenn
ennfremur í fen andlegrar og líkamlegr-
ar niðurlægingar og þar við sat í rúm-
ar tvær aldir. Siðbótarmenn rændu al-
menning andlegum hjálpargögnum
gömlu trúarinnar, og nefndu um leið
allt, sem fólk mundi fyrr sem gott og
gegnt, innblástur djöfulsins.
Andlega nærðist þjóðin nú á
frauðmeti er völdu því fákunnandi
klerkar, sem flestir voru engu betur á
sig komnir sjálfir, líkamlega og and-
lega, en sóknarbörn þeirra. Næringin
var illmelt og misskilin lútersk kenn-
ing, guðfræðistaðgengill, sem lagði meiri
áherzlu á helvíti en himnaríki og kallaði
djöfulsins, næstum allt er fólk hafði áð-
ur álitið vera gu’ðsgjöf. Allt nema örfáar
þræltuggðar hugmyndir úr illa gerðum
þýðingum þýzkra og danskra skriffinna,
sem prentsmiðjan á Hólum gaf út, var
úthrópað sem villutrú og djöfulskapur
með slíkum ofsa, að það er engin fui'ða
þótt slíkt umburðarleysi væri enn að
finna í hugum eldra fólks í fjarlægustu
héruðum landsins rúmlega þremur og
hálfri öld síðar.
Yfir þessa þjóð skall á sautjánda öld
eitthvert hryllilegasta ofsóknarbrjálæði,
sem um getur þar til kemur að kyn-
þáttaútþurrkunartilraunum þessarar ald-
ar. Fólkið hafði kynnzt göldrum og
galdramönnum allt frá vordögum Gamla
þjóðveldisins, reglur þeirra og þulur
fann það í bókmenntum fortíðarinnar,
Eddukvæðum, dróttkvæðum, í íslend-
ingasögum, og einnig í beinum munn-
mælasögum, er skrifaðar voru niður á
fjórtándu og fimmtándu öld, og Arni
Magnússon bjargaði. Engar sögur þessar
eru þó eins þrungnar gjörningum í þágu
hins illa og þær, sem varðveitzt hafa frá
sextándu, sautjándu (sérstaklega) og
átjándu öldum.
Þá varð kukl og hvers kyns djöful-
skapur andleg svipa á almenning. Sér-
hvert ólán var túlkað sem gjörning ein-
hvers ills galdramanns og almenningur
bjó í stöðugum ótta við þá. Þess vegna
var það ofur eðlilegt, að fólk leitaði sér
huggunar og varnar gegn þessum al-
nálægu útsendurum djöfulsins. Úr minn-
ingabrotum íslendingasagnanna, ljóð-
línustubbum úr Eddukvæðum sem enn
eymdi eftir af í minni fólks, og úr öðr-
um og rómantískari uppsprettum, Ridd-
arasögum miðalda og rímunum, sem
margar hverjar voru hálfgerð söguljóð,
skóp fólkið sér þetta sérkennilega þjóð-
sagnaundur, sem ísland á í dag, galdra-
meistarann góða. Þá persónu hefur kyn-
slóð eftir kynslóð endurskapað og öllum
hefur þeim verið skorinn stakkur að
smekk og vild úr geysistóru galdra-
mannasafni. Hér ætla ég mér að fjalla
einungis um þá, sem um eru nógu marg-
ar og nógu margþættar sagnir til þess
að ég geti unnið úr þeim.
Sagnir þær sem varðveitzt hafa benda
á það að Vestfirðingum hafi oftast ver-
ið gefið galdranafn af almenningi. Ein-
angrun Vestfjarða og samgönguerfið-
leikar þaðan vi'ð aðra landshluta, að
ónefndum erfiðum lífsskilyrðum þar,
olli því að fólki í suður- og suðvestur-
hluta landsins, þar sem flestar sagn-
irnar virðast vera upprunnar, þótti það
eitt nógu tortryggilegt, að menn skyldi
þrífast þar vesturfrá. Bilið milli tor-
tryggni og ofsókna brúaðist fljótlega og
litla hugaráreynslu þarf til að skilja
I fyrstu sagnfræðiritum íslands er
oft minnzt á Sæmund Sigfússon, prest-
höfðingjann í Odda sem hálærðan sagn-
fræðing og mikilsvirtan. Ari fróði segir
berum orðum, að hann hafi skrifað ís
lendingabók sína „biskupum órum Þor-
láki ok Katli ok sýndak bæði þeim ok
Sæmundi presti,"1) og víða er Sæmundar
getið sem lærðs rithöfundar, meðal ann-
ars í Historiae Regum Norwegiae á lat-
ínu. Verk hans eru nú glötu'ð. En hin
vnikla frægð, sem hann öðlaðist á íslandi
óx eftir því sem almenn fáfræði jókst
þar til nafn hans tengdist því, sem nær
út fyrir hið mannlega, svo og vizku,
1) Islendingabók, útg. Halldór Hearmnnsson
(Islandica 20. bindi) bls. 47. Meistaralega
ramnsók'n um allar staðreyndir og munn-
mæli um Sæmund gerði Arni Magnússon 1
Vita Seamundi munltiscii (prentaðri í Edda
antiquiior .... 1. bindi. bls. I — XXVIII.
Hafniae, 1«7*87); önnur er Sæmund Sigfússon
and the Oddavcrjar e>ftir Halldór Hermanns-
son. (Isilandica, 22. bindi, Cornell, 1033).