Lesbók Morgunblaðsins - 10.09.1967, Blaðsíða 3

S káldsagnahöfundurinn Mika Wal-
tari skrifar sögur, sem hlaupa á hundr-
uðum síðna, jafnvel eftir slípun og fág-
un, en það er annar Mika Waltari, sem
skrifar vel uppbyggðar langar smásögur
eða „miniatyrromaner“ einsog þær nefn-
ast nú í nýrri útgáfu (Pienoisromaanit,
WSOY 1966). Þessar smáskáldsögur eru
13 talsins. Eftir stríðið var skýrt frá
því, að Waltari hefði boðið útgefanda
sínum safn 12 langra smásagna, en með
tilliti til ríkjandi þjóðfélagsaðstæðna
hafði útgefandinn ekki vilja'ð gefa þær
út vegna beizkju þeirra og bölsýni.
Þessar sögur síuðust þó smám saman
út til umheimsins í sagnasöfnum, nokkr-
ar þeirra voru raunar fyrst gefnar út af
eigin forlagi höfundar.
Það er mikill kostur, að sögurnar eru
nú merktar tilurðarári sínu og er þannig
raðað í tímaröð. Á þann hátt fáum við
vissa baksýn yfir feril Waltaris sem
smásagnahöfundar — jafnvel þótt bókin
hafi ekki að geyma öll fyrri verk hans
Toini Havu er finnskur
bókmenntafræðingur og
Laxnessþýðandi. Hún gisti ísland
á síðastliðnu sumri
og var þá kynnt í íslenzkum
blöðum. Frú Havu ritaði
þessa grein vegna útkomu
sagnasafns eftir Mika Waltari
á síðastliðnu hausti.
á þessu sviði — og einnig fáum við inn-
sýn í, hvernig listsköpun Waltaris. þró-
ast og hvernig hin síðar ríkjandi ein-
kenni vaxa og ná föstu formi,
B urtséð frá bölsýninni hefur bókin
og að geyma ríkulega kímni, og hefur
sú kímni heldur vaxið með árunum.
Skýrasta dæmi'ð um þetta, sagan „Parii-
silaisolmio" frá 1947 (Parísarslifsið), er
að vísu einn veikasti hlekkur bókar-
innar og ásamt henni vegna losaralegrar
byggingar sagan „Ihmisen vapaus“ frá
1950 (Frelsi mannsins) og síðasta saga
bókarinnar, „Koiranheisipuu" frá 1953.
Fyrsta sagan, „Multa kukkii“ (Moldin
blómstrar), er frá 1930.
Þær sögur, sem Waltari gaf fyrst út
í spariútgáfum á eigin kostnað, eru
hinsvegar á meðal hans beztu og sterk-
ustu smásagna. „Johin ihmisessa“, 1939
(Eitthvað mannlegt), kom fyrst út í
slíkri útgáfu 1944 og var síðan tekin
upp í úrvalið „Kuun maisema", WSOY
1953 (Mánalandslagið). „Kultakutri",
1946 (Gullhár; í sænsku úrvali 1954)
kom út 1948 hjá eigin forlagi höfundar
(Nafn „forlagsins“ var „Tuli“, þ. e. eld-
ur!), og hefur nú fyrst í „Pienoisromaa-
nit“ komið út hjá Werner Söderströms
Oy. Aðrar sögur safnsins eru (ásamt til-
urðarári): „Ei koskaan huomispáivaá",
1937 (Enginn morgundagur.); „Fine van
Brooklyn", 1938; „Nainen tuli pimeástá",
1941 (Konan kom úr myrkrinu); „Kuun
maisema", 1946 (Mánalandslagið); „En-
nen maailmanloppua“, 1946 (Fyrir
heimsendinn); „Jáinen saari“, 1947 (ís-
lagða eyjan). Allar hafa þessar sögur
verið gefnar út áður. Smásagan „Sel-
laista ei Tapahdu", 1939 (Slíkt gerist
aldrei) er ekki nefnd í ritaskrá Sirkka
Musikka í hátíðaútgáfu Waltaris (1958)
og ég minnist þess ekki a'ð hafa lesið
hana áður, en vera kann, að minni mitt
svíki í þessu.
E r við íhugum það, á hvaða árum
flestar sögurnar eru ritaðar, og vitum
þar að auki, hversu greinilega Waltari
hefur alltaf endurspeglað þjóðfélags-
viðhorfin, undrumst við ekki hinn þung-
lynda og á köflum kaldhæðna tón smá-
sagnanna. Og kannski skiljum við einn-
ig, hversvegna útgefandi hans vildi ekki
á árunum áður auka bölsýni lesendanna
og leggja sorg á sorg ofan. A'ð minnsta
kosti hefur „Kultakutri", saga gleði-
konu, þótt óviðurkvæmileg á þeim tima,
þegar fólk var viðkvæmara fyrir en nú
er. Spariútgáfan olli jú einnig talsverðu
umtali meðal fólksins.
Skýrt dæmi um það, hversu tímarn-
ir breytast, má að sumu leyti sjá í við-
horfi samtímalesenda Waltaris til verka
hans. Viðkvæmnin í hans eigin „blys-
bera-rómantík“ var að sínu leyti alls
ekki sem verst; rómuð af flestum og til
að byrja með nokkuð áhrifamikil. En
þegar hann á áratugnum 1930—40 fór að
sökkva sér niður í þunglyndisleg og böl-
sýn heilabrot, varð hann satt a'ð segja
allt of viðkvæmnislegur. En endurlest-
urinn er hollur: Mika var alls enginn
falsspámaður þótt við vonum hins vegar
að svo sé um hina bölsýnu „klökkva-
höfunda" nútímans, sem boða hörm-
ungar — á sama hátt og hinn ungi Wal-
tari. Viðkvæmni yngstu skáldkynslóðar-
innar er hinsvegar miklu óhamdari en
hjá honum.
E r við nú lesum smásögur Wal-
taris, finnum við, að fram í þeim kemur
sterkur og fastmótaður tímamótablær
og jafnvel ennþá meira: árborið og
greinilegt hugboð um kollvörp ríkjandi
tímabils og tilverumyndar og að þetta
uppgjör verði örlagaríkara en nokkru
sinni fyrr. Þannig var þáð einnig Wal-
tari, sem eftirlét okkur óttann við atom-
sprengjuna. Þetta sjónarmið hefur lifað
með okkur síðan í heimsstyrjöldinni,
með smábreytingum. Hvað það snertir
hefur Waltari verið hreint ragnarraka-
skáld, — hefur dvalið á barmi heimsend-
is.
Hin alvarlegu sjónarmið Mika Wal-
taris, hins fremsta fárra hreinna og
ósvikinna sagnamanna í nútímabók-
menntum okkar, sem allt frá ungdóms-
árum hans hafa fléttazt inn í sögulegar, ,
næstum háspekilegar skáldsögur hans,
virðast þó ekki hafa náð almennum
skilningi; einnig þær endurspegla og út-
skýra viðhorf samtímans. Hann hóf sinn
ljóðræna feril sem trúað skóld og hefur
aldrei losnað vi'ð þann þátt. í síðustu
skáldsögunum eru trúarvandamál í
innsta hring: hvernig getur menntaður
nútímamaður orðið svo líkur barni, að
hann „trúi“? Spurningunni er ennþá
ósvarað. En sjónarmið hins unga Wal-
taris voru ákveðnari.
Sjálfið í smásögunni „Enginn morg-
undagur" sver sig í ættina til „skóla-
blóðsins", sem bókmenntakynslóð þriðja
áratugsins aðhylltist, og fylgir eingöngu
kenningunni um líkamlega hamingju:
„ég kæri mig kollóttan um sálina. Það er
ekki til hræðilegri hlutur en hugsunin
um eilíft líf, ef maður á. annáð borð
reynir að hugsa þá hugsun til enda.“ *
Þessi skoðun kemst rækilega til skila í
hinu ísnapra lífsviðhorfi í sagnaúrval-
inu „Kuun maisema". Þar sjáum við
fáfengi mannsins í hræðilegri fjarsýni
eilífðarinnar og hins auða himingeims,
þar sem „hugsunin um Guð virðist fjar-
stæð ... Og sá Guð stendur að minnsta
kosti ekki í minnsta sambandi við hinn
manngerða Guð bænhússins og kirkj-
unnar ... bláhvítt tunglskinið í snæ-
drífunni flutti til mín hugmyndina um
fánýti allra mannsins gerða.“
annig er nokkurs konar stærð-
fræðileg skynsemi í sérkennilegri Salo-
monskenningu Waltaris um fáfengið.
Skáldsagan „Turms, hinn ódauðlegi" er ^
greinilegt spor á veginum til háspeki-
legrar einbeitni — auðvitað fyrir utan
„Feliks onnellinen" (Hamingjusami Fe-
liks). En það er forvitnilegt að taka
eftir því, hvernig sjá má skáldskapar-
minni í „Turms" hjá Waltari löngu áð-
ur en sagan fæðist, allt eins og minnin
sem birtast í „Sinuhe". Sálnaflakkskenn-
ingin, sem er eitt skáldskaparminnið í
„Turms", kemur einnig fyrir í „Fine
van Brooklyn" í formi endurminningar
Framhald á bls. 14
Gullin fjöll
Eftir Tadeusz Rózewics
Ég sá fjöllin
í fyrsta sinn
þegar ég var sextán ára
Ég hló ekki
hrópaði ekki
í nærveru þeirra
var rödd mín hvíslandi
Þegar ég kom heim
langaði' mig til að segja
móður minni
hvernig fjöll litu út
Mér var tregt um mál
á næturnar
ber allt annan svip
fjöllin og orðin
Móðir mín þagði
kannski sofnaði hún útaf
örmagna
10. september 1967
LESBOK MORGUNBLAÐSINS 3