Lesbók Morgunblaðsins - 11.06.1967, Blaðsíða 10

Svo var það, að Helgi biskup predikaði •
I dómkirkjunni sunnudaginn 10. febrúar
'1850 og var þá kirkjan troðfull. Að
ínessu lokinni stökk séra Sveinbjörn
‘Hallgrímsson (þá ritstjóri Þjóðólfs) upp
á efsta bekkinn á kirkjuloftinu að sunn-
anverðu og hélt þar ræðustúf. Kvaðst
hann bera fram ósk margra í söfnuðin-
um „að þeir megi eins fljótt og kring-
umstæður leyfa fá annan prest, hvers
orð og kenningar þeir geti heyrt sér til
uppbyggingar, því að ef lýðurinn ekki
heyri kenninguna, hvernig eigi hann þá
að trúa henni. eða verða sáluhólpinn
fyrir hana?“. Þetta þóttu mikil tíðindi
ög skiptist söfnuðurinn í tvo flokka.
Margir tómthúsmenn og iðnaðarmenn
skrifuðu undir skjal, þar sem skorað
var á sóknarprestinn að segja af sér, en
5 annan stað kom skjal frá kauprrönnum
'og embættismönnum, er vottuðu prest-
inum traust sitt.
Eigi mun biskup hafa viljað að séra
Ásmundur tæki neitt mark á þessari
andúð, hvað sem honum sjálfum hefir
verið í hug, og sat hann því sem fast-
ast í embættinu um þriggja ára skeið
enn. En þá losnaði Oddi og fékk hann
nú veitingu fyrir honum að nýju, flutt-
ist þangað 1854 og var þar prestur til
æviloka (1880). „Hann var góðmenni og
hæglátur og jafnan talinn í heldri presta
röð“. — Kona hans var Guðrún systir
Grims Thomsens skálds, og meðal barna
þeirra voru Þorgrímur Johnsen héraðs-
Qæknir, Jón Johnsen sýslumaður, Þóra
'Ágústa kona séra Guðmundar Helga-
sonar í Reykholti og Markús lyfsali. sem
fórst í snjóflóðinu mikla í Seyðisfirði
'1885.
Dr. Pétur Pétursson. Eftir að Ás-
•mundur var farinn, var séra Hallgrími
Jónssyni á Hólmum í Reyðarfirði veitt
■dómkirkjuprestsembættið. En hann sá
■sig um hönd og vildi ekki frá Hólmum
fara þegar á reyndi, og var því prest-
Qaust í Reykjavík. Þá tók Pétur Péturs-
son forstöðumaður prestaskólans að sér
að þjóna söfnuðinum, og var hann prest-
■ur Reykvíkinga fram til vors 1855.
Ólafur Pálsson (1854—1871). Hann var
sonur séra Páls Ólafssonar í Guttorms-
baga, sem drukknaði í Kötlukvísl haust-
Qð 1823 ásamt þeim Þórarni öfjord sýslu-
manni og Benedikt skáldi Þórðarsyni.
Ólafur fór í Bessastaðaskóla 1829 og
varð stúdent 1834 með ágætum vitnis-
Qrurði. Var síðan kennari og skrifari hjá
Bjarna amtmanni Thorarensen á Möðru-
Völlum. Fór til háskólans 1837 og lauk
'guðfræðiprófi 1842 með 1. einkunn. En
sumarið 1841 var hann með Jóni Sig-
urðssyni í Svíþjóð til að afrita íslenzk
bandrit. Hann fékk Reynivöllu 1843 og
Holt undir Eyjafjöllum 1847, en fór ekki
þangað, heldur í Stafholt, sem honum
bafði einnig verið veitt. Hann varð dóm-
‘kirkjuprestur í Reykjavík 1854, en tók
■ekki við því embætti fyrr en árið eftir,
en gegndi því síðan í 16 ár. Sótti hann
þá um Melstað og fékk það brauð 1871
og hélt til æviloka 1876. Þótti ýmsum
•undarlegt að hann skyldi hverfa frá
Qekjuhæsta brauði á landinu og fara upp
4 sveit. „ólafi búnaðist ekki í Reykjavík
og þá fór hann að Melstað og stóð sig
álla, en í Stafholti hafði honum liðið
ágætlega", segir Gröndal. Hann þótti
‘góður kennimaður, reglusamur í embætti
Og í öllu mesti sæmdarmaður. í ferða-
bókum útlendinga, sem komu hér á hans
dögum, er hans lofsamlega getið og með
virðingu. Var hans mjög saknað er hann
fluttist norður. — Kona hans var Guð-
rún dóttir ólafs dómsmálaritara í Viðey
Stephensens og áttu þau mörg börn.
Dóttir þeirra var Ólafía kona séra Lár-
usar Benediktssonar í Selárdal, en synir
séra Páll í Vatnsfirði, séra Ölafur í
Saurbæjarþingum og Theodór verzlun-
arstjóri á Borðeyri.
Helgi Hálfdanarson prestaskólakenn-
ari gegndi embætti dómkirkjuprests frá
vori 1871, er séra ólafur fór héðan, og
þar til um haustið að nýr prestur tók við.
Hallgrímur Sveinsson (1871—1889).
Hann var sonur séra Sveins Níelssonar,
seinast á Hallormsstað, og seinni konu
hans Guðrúnar Jónsdóttur prófasts í
Steinnesi. Hann ólst upp með foreldrum
sínum og þótti þegar í. æsku mjög efni-
legur námsmaður. í Reykjavíkurskóla
kom hann haustið 1857, þá 16 ára gam-
all, og var jafnan efstur í sínum bekk
alla sína skólatíð. Hann varð stúdent
1863 með ágætiseinkunn. sá fyrsti er þá
einkunn hlaut í þeim skóla. Um haustið
sigldi hann til háskólans og stundaði
þar nám um sjö vetur og tók mörg próf
og seinast embættispróf í guðfræði 1870.
Síðan var hann eitt ár í Kaupmanna-
höfn, en 1871 veitti konungur honum
dómkirkjuprestsembættið. Vakti það þá
nokkra gremju, að nýbákaður kandidat
skyldi fá þetta embætti, en gengið fram
hjá eldri og reyndari mönnum. En ó-
ánægjan hvarf skjótt, því að hann var
þegar talinn fyrirmynd annarra presta
að ágætum ræðum og töfrandi mælsku,
háttprýði í öllu og kurteisi. Kennimað-
ur þótti hann ágætur og predikaði að
jafnaði blaðalaust. Hann gegndi dóm-
kirkjuprestsembættinu um 18 ára skeið
og hafði þá enginn áður þjónað því
embætti jafn lengi. Á þeim tíma tók
fólki að fjölga mikið í Reykjavík og
því var það, að enginn samtíða prestur
vann jafn mörg prestverk og hann. Hann
hafði skírt 1687 börn, jarðsungið 1350
menn, fermt 921 barn og gefið saman
425 hjón. Þá var stundum messað 66
sinnum á ári í dómkirkjuhni, en ekki
söng séra Hallgrímur allar þær messur.
Þegar Pétur Pétursson biskup sleppti
embætti sínu, skipaði konungur Hall-
grím biskup yfir íslandi 16. apríl 1889.
Hinn 12. maí þá um vorið messaði hann
i dómkirkjunni og kvaddi söfnuðinn og
fermdi um leið 56 börn.
Kona hans var dönsk og börn þeirra
voru séra Friðrik, síðar dómkirkjuprest-
ur, Guðrún kona Axels Tulinius sýslu-
manns, Sveinn bankagjaldkeri og Aug-
usta, kona Ditlevs Thomsens ræðis-
manns.
Þórhallur Bjarnarson, sem þá var
prestaskólakennari, tók að sér (með að-
stoð séra Stefáns Thorarensens upp-
gjafaprests frá Kálfatjörn) að þjóna
dómkirkjuprestsembættinu frá því í maí
1889 að séra Hallgrímur sigldi til bisk-
upsvígslu og fram í júní 1890, að nýr
prestur kom að brauðinu.
Jóhann Þorkelsson (1890—1924). Hann
var sonur Þorkels bónda í Víðikeri í
Bárðardal, Vernharðssonar prests í
Reykholti, og þriðju konu hans Þuríðar
Hansdóttur á Neslöndum við Mývatn.
Jóhann kom í Reykjavíkurskóla 1867
og útskrifaðist 1873 með 1. einkunn. Fór
hann þá í prestaskólann og lauk þar
guðfræðiprófi 1875. Tveimur árum
seinna fékk hann Mosfell í Mosfellssveit,
var þar prestur um 13 ára skeið og bjó
á Lágafelli. Hann varð prófastur í Kjal-
arnesprófastsdæmi 1895 og gegndi því
starfi fram, til ársins 1900.
Þegar Hallgrímur Sveinsson varð bisk-
up voru komin lög um að söfnuðir
mættu sjálfir kjósa sér prest, þó þannig,
að kirkjustjórnin tilnefndi þrjá menn,
er kósa skyldi um. Og nú skyldi kosinn
prestur í Reykavík og voru settir á kjör-
lista séra Sigurður Stefánsson í Vigur,
séra ísleifur Gíslason í Arnarbæli og
séra Þorvaldur Jónsson á ísafirði. Kosn-
ing fór þannig að sér Sigurður var kos-
inn með yfirgnæfandi meirihluta. En
þegar á átti að herða vildi hann ekki
flytjast til Reykjavíkur og afsalaði sér
kosningunni. Varð þá að kjósa að nýju.
Var nú séra Jóhann Þorkelsson settur
á kjörlistann í stað séra Sigurðar. Varð
allmikill hiti í kosningunni og gekk
Þorbjörg Sveinsdóttir ljósmóðir skörug-
lega fram í stuðningi við séra Jóhann,
enda var hann kosinn með 319 atkvæð-
um, en hinir hlutu 76 og 7 alkvæði. Tók
svo séra Jóhann við dómkirkjuprests-
embættinu.
Séra Jóhann var ekki talinn neinn
skörungur, en hann var annálaður fyrir
góðmennsku og hjartahlýju og sam-
vizkusemi í öllum embættisstörfum. Þau
verða ótalin sporin, sem hann átti um
bæinn, til þess að heimsækja syrgjendur
og sjúklinga að hugga þá og hughreysta.
Varð hann vinsæll af öllum, því að
Reykvikingar kunnu vel að meta mann-
kosti hans. Embætti hans var hið eril-
samasta og annamesta á öllu landinu, og
varð erfiðara með ári hverju. Auk
Venjulegra prestverka hvíldi sú skylda
á séra Jóhanni að húsvitja á hverju
heimili einu sinni á ári og rita mann-
talið í kirkjubókina, um 6000 nöfn ásamt
upplýsingum um hvern mann. Þessu var
þó létt af honum aldamótaárið, því að
þá tók bærinn manntalið að sér. Á
fyrstu 10 prestskaparárum hans hafði
fólki í Reykjavík fjölgað úr 3886 í 6682.
Og enn fjölgaði hröðum skrefum svo
að annirnar urðu prestinum ofurefli.
Fékk hann þá leyfi til þess 1903 að taka
sér aðstoðarprest.
Þegar séra Jóhann átti 25 ára prest-
skaparafmæli í Reykjavik (1915) var
honum færð gjöf frá söfnuðinum, silfur-
bikar með 1000 krónum í gulli. Og enn
er hann átti 70 ára afmæli 1921 færði
sóknarnefndin honum 1000 kr. heiðurs-
gjöf.
Hann sótti um lausn frá prestskap frá
1. október 1924. Þá var á fjölmennum
safnaðarfundi í dómkirkjunni samþykkt
að veita honum 1500 kr. eftirlaunaviðbót.
Hann kvaddi söfnuðinn 29. júlí um sum-
■arið. En hinn 12. nóvember 1924 var
honum haldið kveðjusamsæti í Iðnó til
minningar um að þá voru liðin 35 ár
frá því hann var kosinn prestur í
Reykjavík og til þess að votta honum
virðingu og þakklæti fyrir langt og erfitt
starf. Þar var húsfyllir og var þar á
meðal Björn Kristjánsson kaupmaður,
er mjög hafði beitt sér fyrir kosningu
hans. Þarna voru séra Jóhanni afhentar
heiðursgjafir, silfurbúinn göngustafur og
útskorinn kistill með 3000 krónum í. Má
á öllu þessu sjá hverra vinsælda hann
hefir notið meðal sóknarbarna sinna.
Kona séra Jóhanns var Kristín Ein-
arsdóttir, Guðmundssonar bónda á Læk
4 Leirársveit. Hún missti föður sinn ung
og ólst að miklu leyti upp hjá hálfbróð-
ur sínum, Birni Hjaltested jámsmiði í
•Reykjavík. Hún var valkvendi og vildi
öllum gott gera. Þau séra Jóhann giftust
1878 og voru full 25 ár í hjónabandi.
Kristín dó 1903. Þau eignuðust fimm
hörn: Guðmund stúdent, Vernhard lækni
4 Danmörku, Þuríði kennslukonu, Guð-
xíði sem giftist dönskum lögfræðingi,
og Jóhann Kristin, sem var heilsulaus
frá barnæsku.
Séra Jóhann andaðist 15. febrúar
1944, þá kominn á tíræðisaldur.
Jón Helgason (síðar biskup) varð
prestaskólakennari 1894, og þá um haust-
ið tók hann að sér (meðfram fyrir
áeggjan biskups) að halda uppi síð-
degisguðsþjónustum í dómkirkjunni ann-
an hvern helgan dag. Flutti hann fyrstu
guðsþjónustuna 11. nóvember og síðan
reglulega um tæp 14 ár, eða fram í ágúst
1908. Vígðist hann til þessa starfs, en
annaðist það endurgjaldslaust allan
tímann.
Bjarni Hjaltested varð aðstoðarprest-
ur séra Jóhann Þorkelssonar 1903.
Hann var sonur Björns Hjaltesteds járn-
smiðs og hafði lokið prófi í guðfræði
1902.
Nú var það á Alþingi 1907 að sam-
þykkt voru lög um skipan prestakalla
og var þar svo fyrir mælt, að í Reykja-
víkurprestakalli skyldi vera tveir þjóð-
kirkjuprestar, dómkirkjuprestur og ann-
ar prestur honum jafnhliða. Segir biskup
svo í Árbók Reykjavíkur: „Til þess að
verða ekki í vegi fyrir því, að fram-
kvæmd yrði á ákvæði laga um skipan
prestakalla 16. nóvember 1907, um að
„annar prestur" yrði skipaður jafnhliða
dómkirkjupresti í Reykjavíkurpresta-
kalli, hætti séra Jón Helgason í ágúst
'1908 síðdegisguðsþjónustum sínum í
dómkirkjunni“.
Kosning fór svo fram 1909 og var séra
Haraldur Níelsson kosinn annar prestur
'Reykvíkinga. Eftir það hætti séra Bjarni
Hjaltested prestþjónustu.
Fríkirkjusöfnuður
Upp úr hinum fyrstu prestskosningum
í Reykjavík tók að brydda á allmikilli
óánægju meðal safnaðarmanna. Mun
fyrsta ástæðan til þess hafa verið hinn
mikli áróður, sem rekinn var í kosn-
ingunum, og mættu menn draga af því
skynsamlega ályktun um hvort trúarlífi
ög kristni sé það hollt, að harðvítug
kosningabarátta fari fram í hvert sinn
er söfnuður þarf að fá nýjan prest. Þó
lá hér fleira bak við. Þegar séra Sig-
urður í Vigur afsalaði sér kosningum,
vildu fjölmargir bæjarmenn fá fyrir
•prest séra Ólaf ólafsson, sem þá var
4 Guttormshaga, og voru sendar áskor-
'anir til kirkjustjórnarinnar um að setjal
bann á kjörlista. En þvi var ekki sinnt,
og þetta magnaði óánægjuna.
Þegar fram í sótti olli þessi óánægja
deyfð og áhugaleysi í kirkjulífi bæjar-
ins, og var það áberandi, að þrátt fyrir
■að fólki fjölgaði stöðugt og dómkirkjan
gæti ekki rúmað nema svo sem tíunda
bluta safnaðarins, þá var hún jafnani
tnægilega stór, nema á stórhátíðum og
við sérstök tækifæri. Menn vissu líka,
■að presturinn var að sligast undir störf-
•um, en engin von til að annar prestur
væri settur honum til aðstoðar. Og svö
■hellti Alþingi oliu á óánægjuglæðurnar
1899 er það setti lög um dagsverk, offuh
og lausamannagjald til presta, og ljóstoU
Og lausamannagjald til kirkju. Mæltist
þetta illa fyrir, einkum offrið, og þótti
mörgum sér nóg boðið.
Afleiðing alls þessa var sú, að himr
19. nóvember 1899 var stofnaður „Hinni
evangelisk-lúterski fríkirkjusöfnuður í
Reykjavík". Leizt ýmsum ekki á þettai
„brölt“ og einn prestur kvað upp úr
■með það, að hér væri um að ræða upp-
Teisn gegn þjóðkirkjunni. En ekki leit
■séra Jóhann Þorkelsson dómkirkjuprest-
ur svo á. Hann var svo frjálslyndur og
víðsýnn að hann fagnaði hinum nýja'
söfnuði og taldi að stofnun hans mundi'
verða til að glæða trúaráhuga almennt,
ög virðist framvinda tímans hafa stað-
fest þá skoðun hans. Fyrsti prestur hins
öýja safnaðar varð
Lárus Halldórsson. Hann var sonur
séra Halldórs Jónssonar á Hofi í Vopna-
firði og konu hans Gunnþórunnar dótturi
Gunnlaugs Oddssonar, er hafði verið
Öómkirkjuprestur í Reykjavík. Lárus
lærði i Reykjavíkurskóla og varð stúd-
ent 1870 með 1. einkunn. Embættisprófi)
úr prestaskóla lauk hann 1873, einnig
með 1. einkunn. Honum var veittur Val-
þjófsstaður 1877, en hann var leystur
frá embEétti 1883. vegna þess að hanni
tók upp breytingar á kirkjusiðunum.
Þegar fyrsti fríkirkjusöfnuður á ís-
10 þESBÓK MORGUNBLAÐSINS
11. júní 1967