Lesbók Morgunblaðsins - 19.05.1963, Qupperneq 5
Eftir Guðmund G. Hagalín
SV O sem höfundi bókarinnar
„Hugleiðingar og viðtöl" þyk-
ir mest vert um Völuspá alls þess, sem
íslenzkir menn hafa ort, bæði fyrr og
EÍðar, eins metur hann Ijóðið meira en
önnur bókmenntaleg tjáningarform,
enda segir hann margt mjög snjallt um
eðli þess og töfra.
Það er því engan veginn undarlegt
þótt hann velji ljóðið sem fulltrúa skap-
andi menningar á íslandi og tali um
líf þess, þar sem hann í rauninni á við
blómgun listræns gróðrar með þjóð-
inni. Og þetta er síður en svo óviðeig-
andi, þar eð íslenzk menningarsaga
verður raunverulega gleggst rakin eftir
leiðum ljóðsins allt frá Hávamálum og
Völuspá og kvæðum og vísum Egils og
Sighvats til bókmennta nútímans. Þrátt
fyrir sígilda sagnalist íslendinga telur
Matthías auðsæilega, áð marka megi
fyrst og fremst af ljóðinu og hvers það
sé metið og hvernig að því búið, hversu
íslenzk menning sé á vegi stödd. Það sé
aðall ljóðsins, hins sanna ljóðs, að lífæð
þess sé tilfinningin, allt frá þeim hrær-
ingum hennar, sem skynsemin getur
gert sér allglögga grein fyrir og að
nokkru lagt á sína merktu stiku, og
þar til tilfinningin fer sinna eigin ferða
án þess að skynsemi og rökvísi geti
fylgt henni eftir, hvað þá valið henni
veg og fararsnið, og þá sé hún einna
eannastur túlkur innsta eðlis mannsins,
oft skyggn á skuggaða fortíð og grun-
þung og margvís um móðu hulda fram-
tíð — og í tengslum við ósýnileg og
eigi að síður raunsönn máttarvöld. Til-
finningin sé upphaf hinnar sönnu vizku,
en ekki skynsemin, sem ekki megi rugla
saman við vizku, — „en gæfa fylgir
vizku,“ skírskotar bókarhöfundur til
Snorra.
Sú mundi þó raunin, að sjaldan hafi
Snorri sótt vizku á mið tilfinninganna án
þess að skynsemin innbyrti fenginn og
metti hann, og hollast mundi enn, að
það, sem tilfinningin dregur í bú sem
efnivið vizku eða snilli, skoði skynsem-
in ærið vandlega, raunar ekki kald-
rænt, en yljuð þeirri glóð, sem orðið
hefur til á arni hugans fyrir tilstilli
djúprar og sannrar tilfinningar, — eða
með skírskotun til orða Einars Bene-
diktssonar, að hjartað sé með, sem und-
ir slær.
Tvíveðrungur
c
vo sem ég hef áður á minnzt,
hefur bókarhöfundur stundað nám i ís-
lenzkum fræðum við Háskóla íslands
og lokið þar prófi, og víst mundi hann
hafa lesið islenzkar bókmenntir frá
liðnum öldum, engu síður en þær nýju.
Það hefur meðal annars borið ávöxt í
bókinni Njála i íslenzkum skáldskap,
sem er frá upphafi til enda ótvíræð
sönnun þess, hve íslendingasögur, mann-
gerðir þeirra og örlög sögupersónanna,
hafa verið islenzkum ljóðskáldum hug-
Btæðar og tiltækar, ekki sem fornleifar,
heldur sem sígildur þekkingarbrunnur
um mannlegt eðli og tengsl orsaka og
afleiðinga í mannlegum sköpum. Það
mundi og engin tilviljun, að Völuspá
hefur orðið Matthíasi hugstæðari með
tilliti til menningarkreppu nútímans en
einhver grísk eða ensk eða amerísk
rit, sem hann hefur lesið, raunar að
vonum án þess að hafa kynnzt til neinn-
ar hlítar þeim bókmenntaerfðum, sem
þau eru vaxin upp úr — eða þeim
þjóðfélagsaðstæðum, sem hafa knúið
þau fram, ýmist til aðlöðunar eða and-
stöðu. En mikill þorri annarra yngri
skálda virðist alls ekki kunna skil á
íslenzkum bókmenntum eða bókmennta-
þróun sem samfelldri heild, koma
ókunnlega fyrir sá hugsunarháttur og
sú menningarlega líftaug, sem þar er
Fyrsta grein
raunsannur veruleiki, og svo verða þeir
uppnæmir, þegar þeir rekast á merki-
leg skáldverk eða spekirit grísk, ensk
eða amerísk, vex í augum, hve stór-
brotin þau séu, en skortir þó jafnt þekk-
ingu til að vega þau og meta í menn-
•ingarlegu samhengi eins og íslenzk
skáldrit, þar eð þeir kunna ekki skil á
þeirri menningar- og þjóðfélagsfram-
vindu, sem þau eru sprottin af, frekar
en þeir hafa kynnt sér slík efni með
þeirra eigin þjóð til neinnar hlítar.
En bókarhöfundi er ekki vant þeirr-
ar þekkingar, sem marga af hinum
skortir, en sá skortur veldur því, að
þeir dirfast jafnvel að æskja þess fyrst
og fremst til handa íslenzkum bók-
menntum og menningu, að hvort tveggja
slitni úr tengslum við íslenzk þjóðar-
einkenni og íslenzkar menningarerfðir.
Matthías á sér þá heldur ekki hina
raunar vafasömu og ærið takmörkuðu
afsökun fáfræðinnar, sem hinum er ein
til líknar, og þess vegna er hægt að
ræða við hann sem ábyrgan íslenzkan
menntamann. Þannig er aftur á móti
erfitt að tala við þá, sem eins og Ágúst
Hamsuns „draga á eftir sér rótartrefj-
amar“ og berast sitt á hvað fyrir sjó
eða vindi og eiga það svo á hættu eins
og hann, þessir „farmenn“ á lífsins
ólgusjó, að drukkna að lokum í sauða-
hóp á þurru landi átthaga sinna.
R asandi ráð Matthíasar I menn-
ingarlegum efnum kemur eingöngu
fram í tengslum við þær deilur, sem
orðið hafa hér á landi út af rímlausum
ljóðum, en þar gerist hann óvarkárari
og um leið óábyrgari en honum sæmir
sem manni, er hefur haft jafnnáin
kynni af íslenzkum bókmenntum og ís-
lenzkri menningarþróun og sjá má af
bók hans Njála í íslenzkum skáldskap
og af mörgum þáttum greinasafnsins,
og hefur notið leiðsagnar annarra eins
manna við nám í íslenzkum fræðum og
prófessoranna Sigurðar Nordals, Alex-
anders Jóhannessonar, Einars Ólafs
Sveinssonar og Steingríms Þorsteins-
sonar. Það er og augljóst af málflutn-
ingi hans, að í honum er allmikili tví-
veðrungur.
Matthías ónotast út af því, að hið ó-
rímaða ljóðform skuli mæta andspyrnu
og höfðar jafnvel til Hitlers, leggur við-
horf þeirra, sem ekki gína við rímleys-
unni, að jöfnu við afstöðu hans gagn-
vart bókmenntum og listvun, en húo
var auðvitað hliðstæð viðhorfum
kommúnista í þeim löndum, sem þeir
ráða, og af sama toga spunnin. Hins
vegar segir svo bókarhöfundur, að það
sé „ofur skiljanlegt, að fólk, sem alizt
hefur upp við rímuð ljóð og bundin,
eigi erfitt með að sætta sig við nýja
stefnu. Hún er ekki orðin partur af
reynslu þess“. Hann segir um sjálfan
sig: „Fram á háskólaárin varði ég mína
landhelgi gaumgæfilega fyrir óbundnum
ljóðum“. Og ég vil spyrja: Hefði honum
með þeim ræktartaugum, sem hann hef-
ur til íslenzkra menningarerfða, þótt
æskilegt, að hið nýja form hefði ekki
mætt neinni andspyrnu, og flotið inn
sem tízkuhefð jafnauðveldlega og ab-
strakttízkan á vettvangi myndlistarinn-
ar, þar sem ekki var fyrir nein alda-
gömul arfleifð, er ætti sér sterk og rót-
gróin ítök í mannaðri og hugsandi al-
þýðu? Hann segir í einum kafla bókar,
sinnar: „Það væri blekking að halda
því fram, að okkur væri ekki annt um
sporin, sem við höfum stigið". Sannar-
lega hefur hann þarna rétt að mæla.
Og þetta á ekki aðeins við um einstak-
linga, heldur enn sem komið er um
mikinn hluta þjóðarinnar, þótt Matthías
dragi það annað veifið í efa, svo sem
til að styrkja málstað hinna órímuðu
ljóða, taki dæmi úr Skaftafellssýslu,
sem er ekki sérlega loflegt, en hins veg-
ar í fullu samræmi við vitnisburð og
bernskureynslu Þórbergs Þórðarsonar,
svo sem hann hefur lýst henni. Matthías
styðst og við frásögn Sigurðar skálds
Einarssonar um málfar Fljótshlíðar-
manna á bernskuárum hans, en þar veg-
ur svo á móti vitnisburður Sigurðar um
málið, sem talað var í næstu sveit, Land-
eyjunum! Og heldur Matthias Johannes-
sen það í raun og veru, að kommúnist-
um hefði vegnað miður að koma fram
„þeim vafasama ásetningi að fremja
innbrot í helgustu vé lýðræðisins“ hér á
landi, ef þarrnig væri komið, að þjóðin
ætti sér ekki lengur ræktarsemi til jafn-
rótgróinnar og mikilvægrar menningar-
hefðar og stuðlun Ijóða hefur reynzt
þeim?
Skýtur skökku við
Til að gera góðan hlut órímaðra ljóða
vitnar bókarhöfundur meðal annars til
tveggja manna, sem hann veit njóta
mikils trausts hjá þjóðinni. Hann vikur
að bókinni Svo kvað Tómas og segir:
„Ég geri • ekki ráð fyrir, að neinn væni
Tómas Guðmundsson um að halda fram
hlut óbundins ljóðs á kostnað hins
bundna. Þess vegna leyfi ég mér að
vitna til þessara orða í bókinni:
„Á þessu geturðu séð, að ég þykist
hafa persónulega reynslu fyrir því, að
sum ljóð verða ekki ort nema í óbundnu
máli eða laust rímuðu“.“
„Því má bæta við þessi orð skálds-
ins“, segir bókarhöfundur ennfremur,
Sigurður Nordal.
„að flest Ijóðskáld á íslandi í dag eru
þeirrar skoðunar, að endurnýjun ís-
lenzkrar ljóðlistar verði, eins og mál-
um nú er háttað, bezt borgið með því
að taka áskorun Sigurðar Nordals, þeg-
ar hann í eftirmála „Fornra ásta“ segir
meðal annars þetta um óbundin ljóð:
„Óstuðluðu ljóðin ættu að eiga ó-
bundnar hendur og víðan leikvöll sund-
urlausa málsins, og vera gagnorð, hálf-
kveðin og draumgjöful eins og ljóðin.
Þau eiga sér krappa leið milli skers og
báru. En takist þeim að þræða hana,
Seinna talar hann um, að þróunin
hljóti „að verða sú, að óbundin og bund-
verður það glæsileg sigling“.“
in ljóð renni héðan í frá í tveimur sam-
hliða farvegum“.
Þrátt fyrir þessi orð hans er auðsætt,
að hann er mjög á bandi órímuðu ljóð-
anna, og er ekkert við því að segja út af
fyrir sig. Hins vegar er hann ekki sér-
lega grandvar í málflutningi. Orð Tóm-
asar skálds eru notuð, án þess að séð
verði, í hvaða samhengi þau eru sögð,
en þó er það enn hæpnari rökfærsla að
skírskota til Sigurðar Nordals, sem hef-
ur fyrst og fremst skrifað sína gagn-
merku ritgerð um samhengi íslenzkra
bókmennta til að sýna, að stuðluðum
ljóðum og dýrt kveðnum sé öðru frem-
ur að þakka líf íslenzkra bókmennta og
tungu, líf ljóðsins — eins og Matthías
orðar það. Nordal segir meðal annars:
„Það má búast við, að gerðar verði
tilraunir til þess að kasta burt stuðla-
setningu íslenzkra braga. En einmitt
þetta tvennt: Hreinleikur tungnnnar og
stuðlar Ijóðanna — hafa verið merki,
sem jafnan sýndu, hvort menning og
menntir þjóðarinnar voru hnígandi eða
hækkandi". (Leturbr. mín. G.G.H.)
Þá skírskotar bókarhöfundur til lið-
inna alda til stuðnings málstað hinnar
róttæku formbreytingar. Eins og Sig-
urður A. Magnússon hefur gert, nefnir
hann það sem sönnun þess, að fyrr en
nú hafi slíkar breytingar átt sér stað,
að Egill Skallagrímsson orti runhendu
um Eirík blóðöx, og telja þeir þetta
- LESBÖK MORGUNBLAÐSINS R
f [ 18. tölublað 1963