Lesbók Morgunblaðsins - 10.06.1962, Blaðsíða 13

sprettulindin að þorna? Því ólgar hún
,*kki lengur? Hefur vinnuþrótturinn
Jporrið?“ Það var á þessu tímabili sem
hugmyndin að „Landshornamönnum“
kviknaði í hugskoti hans. Hafi lesand-
inn í huga ferskleika og þrótt þessa
einstæða ritverks, ofurgnótt hugmynda
og uppátækja, virðist það í hæsta
máta einkennilegt, að höfundur þess
hafi þjáðst af efasemdum um eigin
hæfileika. En þannig er snillingurinn
gerður, hann geldur dýr verk dýru
.verði.
i Þó hann kærði sig kollóttan um ytri
viðurkenningu og heiður og væri frá-
bitinn allri auglýsingamennsku í sam-
bandi við ritverk sín, sveið hann sárt
ef honum fannst að lagður væri á þau
ranglátur dómur eða fjallað um þau af
rangsleitni. Oftast kaus hann þó þann
ikostinn að þegja við, yppa öxlum þeg-
ar þannig stóð á og láta sem ekkert
væri. Dagblaðið „Politiken" hafði horn
í síðu hans, hann vissi ekki hverjir
voru þar óvinir hans en hann hafði
fyrr á ævinni bundizt traustum vin-
áttuböndum við aðalritstjóra blaðsins,
Henrik Cavling. Smámsaman fannst
Hamsun orðið svo óþolandi ósamræmi í
vináttu ritstjórans og þeim ummælum
sem féllu í hans garð í blaðinu, að
hann þoldi ekki lengur mátið en tók
sér penna í hönd og skrifaði Cavling
hreinskilnislegt bréf (nóvember 1923):
„Iv.æri Cavling! Nú ættir þú ekki
framvegis að sóa persónulegri vináttu
þinni á mig, einkum þar sem blaði
þínu er svo uppsigað við mig. Þú hlýt-
ur að hafa nóg annað íyrir stafni —
o" eg hef þar að auki varla heilsu til
að svara. Mér er næstum orðin um
megn sú líkamlega vinna að skrifa
sendibréf og eg á ekki ritvél eins og
þú, sem eg sagt fyrir. Eg hef ekki
reynt annað en gott af öðrum dönsk-
um blöðum, þau skrifa kurteislega um
mig og biðja mig stöku sinnum um
greinar. „Politiken" hefur verið und-
antekning á því sviði um langt árabil,
fjórar síðustu bækur mínar hafa hlotið
drembilegar skammir, þegar mér var
úthlutað Nóbelsverðlaununum var þitt
blað eina blaðið í víðn veröld sem
hélt því fram að eg ætti þau ekki skil-
ið og gert var lítið úr mér í skop-
mynd sem birt var í blaðinu. Einn af
blaðamönnum þínum heimsótti mig á
fölskum forsendum og birti síðan við-
tal við mig, þvert ofan í gefið dreng-
skaparloforð. Og þar fram eftir götun-
um. Þannig hefur ekkert blað leikið
mig. Og ofan á þetta allt kemur þú
glaðklakkalegur og saklaus í framan
og ert gamli, góði vinurinn.
Eg held eg hafi aldrei á löngum rit-
höfundaferli mínum haft fyrir því að
svara ritdómum einu orði, hvorki þín-
um dómum né annarra, slíkt er mér
víðs fjarri, eg hef alltaf látið mér á
sama standa. En hafi síðasta bókin
mín („Síðasti þátturinn“) verið jafn
ömurleg og Politiken segir hana, þá
hefði eg aldrei látið hana frá mér fara.
Með þennan ritdóm í hendinni mundi
eg aldrei finna mér útgefanda! En þar
eð eg er ekki með öllu óþekktur, gæti
ef til vill eit’t blað látið vera að beina
að mér sóðaspotti, svo fremi ritstjór-
arnir hafi ekki persónulega óbeit á
mér.
Misskildu mig ekki: eg er ekki að
biðjast vægðar, þú þarft ekki að vera
feiminn. Þú getur hóað saman þínu
liði og gert eins mikið gys að þessum
línum og þig lystir. En eg vildi losa
þig undan þeim tvískinnungi sem felst
í því að vera að skrifa mér vinsamleg
bréf, þegar blað þitt leikur mig eins
og ótíndan trantara, slík vináttumerki
krefjast þess nefnilega að eg svari
fullur þakklætis og það er heldur óvið-
kunnanlegt. Eg hef, svo vítt eg veit,
aldrei beðið þig bónar og mun aldrei
gera það, en eg hef virt þig, vegna
þess að þú ert skáld í eðli þínu, það
er einnig ástneðan til þess að eg klóra
þér svo margar línur, að öðrum kosti
hefði eg þagað.
Vinur þinn einn hefur sem sagt ráð-
lagt mér að ferðazt og kynnast ókunn-
ugu fólki. Ef þú skyldir hitta hann,
vildi eg biðja þig að skila því til hans
að eg hef farið um fjórar af fimm
heimsálfum, það er meir en flestir
hafa farið og þykir sumum nóg. Og
hvað ókunnugu fólki viðvíkur, þá kýs
eg heldur að skrifa um það fólk sem
mér er kunnugt.
Ef eg óskaði eftir umgengni við ó-
kunnugt fólk væri það mér hreinn
hægðarleikur, því eg hef hálfa ævina
sífellt verið að fá bréf frá fólki í
Norður- og Suðurameríku, Indlandi,
Japan, Madagascar og mörgum evr-
ópskum löndum, þar sem eg er beðinn
að veita þessu fólki viðtöku. Eg hef
orðið að hafna óskum þess. Eg er ekki
það vel að mér í landafræði að eg sé
fær um að ræða við ókunnugt fólk.
Eg held að því fólki sem nú lifir sé
með öllu óhætt að brjóta odd af of-
læti sínu, hneigja 'höfuð sitt og lækka
róminn. Það eru nefnilega til fleiri en
ein hlið á hverjum hlut og hlutirnir
eru fleiri en tölu verði á komið.
Eg hef keypt blaðið þitt hingað til
aðallega vegna þess að Georg Brandes
JENS B. WAAGE
Frh. af bls. 4
ingnum" eftir Ibsen. „Þjóðníðingurinn"
er afar áhrifamikið verk, eitt af hörðustu
ádeiluleikritum Ibsens, og er þá mikið
sagt, og Stockmann læknir veigamesta
og vandasamasta hlutverk leikritsins.
U m leik Jens í þessu hlutverki
segir fsafold meðal annars: „Vanda-
samasta hlutverkið hefur Jens B.
Waage; hann leikur baðlækninn, dr.
Tómas Stockmann. — Það virðist vera
æði mikið í þann mann spunnið, sem
væri eins og Jens B. Waage kemur hér
fram á leiksviðinu. En hann er ekki
heldur neinn miðlungsmaður frá Ibsens
hendi, dr. Stockmann.---og að hálfu
leyti leikur Jens Waage prýðilega vel
dr. Stockmann. Hann sýnir einlægnina
og barnshugann af skörpum skilningi,
og allur leilcur hans svo geðfeldur frá
upphafi til enda, að áhorfendum þyk-
ir vænt um hann. En tvennt er að:
honum hættir við að verða oft mis-
mæli, og rómurinn er ekki góður. Eink
um er hann ekki karlmannlegur. Og
karlmennska er það, sem vantar nógu
mikla í allan leik hans“. Ég gæti trú-
að því að leikdómarinn hafi haft tölu-
vert til síns máls, því að kynni mín af
Jens Waage voru þannig, að ég hygg
að ekki hafi legið vel fyrir honum að
leika háværa bardagamenn. Hann var
hæglátur maður í dagfari og draum-
lyndur en jafnframt tilfinningaríkur.
Því lét honum vel að túlka hið ákaf-
asta hugarstríð, svo sem í Galdra-
Lofti, ljóðræna stemningu eins og í
atriðinu „fljúgðu fljúgðu klæði“ í sama
leikriti, og göfuga og hógláta hugsjóna-
menn eins og Þorgeir ritstjóra í Synd-
um annarra eftir Einar H. Kvaran. En
Jens Waage átti einnig til notalega
kímni, sem kom mjög skemmtilega
fram í þeim gamanhlutverkum, sem
hann lék. Minnist ég í því efni eink-
um leiks hans í hlutverki Kranz birki-
dómara í Ævintýri á gönguför (1919)
og í hlutverki Tygesens í Landafræði
og ást eftir Björnson (1918).
U ins og áður er getið varð nokk-
urt hlé á leikstarfsemi Jens Waage um
hríð, eða frá því á leikárinu 1909—10
til leikársins 1913—14, en á þessum
árum var hann formaður Leikfélags-
ins. A órunum 1910-20 var meiri gróska
í íslenzkri leikritun en nokkru sinni
fyrr eða síðar. Frá hendi Jóhanns Sig-
urjónssonar, Einars H. Kvarans og
hefur skrifað í það greinar og einnig
vegna óviðjafnanlegra greina um utan-
ríkismál. Brandes er hafinn yfir allt
mitt lof, en eg vildi gjarnan biðja þig
að færa höfundi greinanna um utan-
ríkismál hugheilar þakkir rnínar. Eng-
inn hugsar jafn rétt og hann og eng-
um er eins lagið að bregða upp skýr-
um myndum.
Beztu kveðjur, þinn Knut Hamsun.
P.S. Hvort eg eigi óðal?
Eg sendi annan sona minna til
beggja hinna dönsku landseta minna
með hjálagða pappíra og lét þá kvitta.
Hvort eg eigi óðal! Eru það stöðugt
Nóbelsverðlaunin sem ganga aftur?
Því miður hefur mér ekki tekizt að
láta þau hrökkva fyrir öllu. Síðastlið-
ið ár hef eg gefið 40 þúsund krónur
þurfandi aðilum um viða veröld, og
auk þess varð eg að greiða skatta-
skuldir sem námu samtals 40 þúsund
krónum. Á þessu ári duga ekki rit-
launin fyrir nýju bókina einu sinni
fyrir sköttum og er hún þó afrakstur-
inn af þriggja ára andlegri vinnu.
En „óðalið" er nógu stórt, alltof
stórt fyrir mig, eg er ekki svona miklu
vanur og veit ekki heldur hvort eg á
það skilið. Eg rek búið á Nörholm
vegna barna minna — handa mér næg-
ir kofi úti í skógi.
Guðmundar Kambans kom hvert
leikritið eftir annað, merkileg bók-
mennta- og leikhúsverk. Fjalla-Ey-
vindur Jóhanns var frumsýndur hér á
annan dag jóla 1911, Lénharður fógeti
eftir Einar H. Kvaran á annan í jól-
um 1913, Galdra-Loftur eftir Jóhann
Sigurjónsson var frumsýndur á annan
jóladag 1914, Syndir annarra eftir
Einar H. Kvaran í febrúarmánuði 1915,
Hadda-Padda Kambans á annan í jól-
um sama ár og Konungsglíman eftir
sama höfund á annan jóladag 1917. Þá
var og í febrúarmánuði 1918 frum-
sýnt leikritið Skuggar eftir Pál Stein-
grímsson. Allar þessar sýningar þóttu
merkir bókmennta- og leiklistarvið-
burðir og var mikið um þær rætt og
ritað. Einkum vöktu leikrit Jóhanns
Sigurjónssonar mikla hrifni og þóttu
frábær listaverk. — Jens Waage lék
hlutverk Eysteins í Mörk í Lénharði
fógeta og fékk misjafna dóma. Um
leik hans segir í Ingólfi: „Eystein,
elskhuga hennar (Guðnýjar. S. Gr.),
leikur Jens B. Waage og gerir það all-
vel, en „harkalegri“ mætti Eysteinn
vera og er eins og hlutverkið eigi ekki
við Jens“. Á sama leikári (í febr. 1914)
leikur Jens hinn blinda mann, Röd
höfuðsmann í Augum ástarinnar eftir
Johan Bojer. Fékk hann mikið lof fyr-
ir leik sinn í því hlutverki. Kemst
Ingólfur þannig að orði um leik hans:
„Jens B. Waage leikur hinn höfuðs-
manninn, elskhuga heimasætunnar.
Það er í alla staði eðlilegt að leikvinir
vilji eigi missa þann mann af leik-
sviði, því að hans skarð verður eigi
fyllt. Má sjá þess glögg merki í þess-
um leik, er hann sýnir blindan mann
og hug hans. Var það svo vel gert, að
margir menn telja sér munu verða
minnisstætt".
Eð stórbrotna og áhrifamikla
leikrit Jóhanns Sigurjónssonar, Galdra-
Loftur, var sem áður segir frumsýnt á
jólum 1914. Jens lék þar aðalhlutverk-
ið, Galdra-Loft. Hlutverkið er án efa
vandasamasta og erfiðasta hlutverkið
í íslenzkum leikbókmenntum, en gefur
jafnframt leikaranum gullvægt tæki-
færi til að sýna hvers hann er megn-
ugur. Er ekki að orðlengja það að Jens
lék Galdra-Loft með þeim ógætum að
þar náði list hans hámarki sínu, enda
mun víst öllum, sem sáu hann í hlut-
verki þessu, verða leikur hans ógleym-
anlegur. Um leik hans segir Lögrétta
(1. 1. ’15): „Loftur er afar erfitt hlut-
verk, líklega hið vandasamasta, sem
leyst hefur verið af hendi hér á leik-
sviði og er án efa einskis meðfæri hér
annars en þess, sem nú leikur hann.
En hann leysir það aðdáanlega vel af
hendi“. Og í ísafold (9. 1. ’15) segir:
„Það er fágætur leikur meðferð hans
á Galdra-Lofti, fjölbreytt svipbrigði og
nákvæmlega stilt látbragð alt við það,
sem hann átti að segja og gera. Svo
lýtalítill leikur í jafn afarvandasömu
hlutverki er prýði leiksviði voru“. Síð-
ar á þessu sama leikári lék Jens
Waage Þorgeir ritstjóra í Syndum
annarra eftir Einar H. Kvaran, aðal-
hlutverk leikritsins. Er leikritið gott
verk, enda hlaut það yfirleitt góða
dóma.
Eg sá Jens oft í báðum þessum
leikritum og dáðist mjög að leik hans
i þeim þó að hlutverkin sé eins ólík
og hugsazt gelur. í greinarkorni, sem
ég skrifaði í minningarit Leikfélagsins,
fer ég svofelldum orðum um leik Jens
í þessum hlutverkum: „Jens B. Waage
lék Galdra-Loft. Hann var meðal leik-
aranna það, sem frú Stefanía var
meðal leikkvenna, — glæsilegur og
raddþýður og látbragð hans og hreyf-
ingar fágaðar og prúðmannlegar. Ég
sá Jens Waage í mörgum hlutverkum
og fannst mér hann jafnan bera af
öðrum leikurum í hvaða hlutverki sem
var. En ágætastur þótti mér leikur
hans í hlutverki Galdra-Lofts, enda
frábær samleikur þeirra frú Stefaníu.
Minnisstæðastur er hann mér í sær-
ingaratriðunum í stofu ráðsmannsins
og í kirkjunni á Hólum. Var leikur
hans þar óvenjulegt afrek: Þróttmikil
og ástríðufull list, er samboðin var
þessu mikla dramatíska verki. Mörg
önnur mikilvæg hlutverk fór Jens
Waage með og leysti þau öll afbragðs-
vel af hendi. Má þar til nefna Ingólf
í Höddu-Pöddu og Þorgeir ritstjóra í
Syndum annarra, hið milda göfug-
menni og draumlynda hugsjónamann.
Hygg ég að þetta síðastnefnda hlut-
verk hafi átt vel við Jens Waage,
enda var persónan sönn og heilsteypt
í meðferð hans“.
c
íðasta leikárið (1919—20), sem
Jens Waage tók þátt í leiksýningum,
lék hann tvö veigamikil hlutverk, Sig-
urð Braa í samnefndu leikriti eftir Jo-
han Bojer og síra Manders í Aftur-
göngum. Mun það hafa verið síðasta
hlutverk hans (frumsýnt 11. júní 1920).
Sigurður Braa var eitt af beztu hlut-
verkum Jens Waage, enda hlaut hann
mjög góða dóma fyrir leik sinn í því.
Hins vegar fékk hann misjafna dóma
fyrir síra Manders. Helgi Valtýsson
skrifaði langa grein í Lögréttu (16. 6.
1920), þar sem hann fór hörðum orð-
um um sýninguna í heild á Afturgöng-
um og fann allmikið að leik Jens
Waage. En í ísafold segir: „Manders
prest lék Jens Waage og fór vel með
hlutverkið. Máske hefur hann farið of
vel með prestinn.... En prestur var
hann og prest getur hann sýnt betur
en nokkur annar maður, sem sést á
leiksviði hér“.
F g hafði nokkur persónuleg
kynni af Jens Waage á skólaárum
mínum og síðar og hafði alla tíð mikl-
ar mætur á honum. Hann var gáfaður
maður, íhugull og menntaður vel,
glaður með glöðum og ljúfur í við-
móti, sannur „gentilmaður“. Því var
gott og lærdómsríkt áð eiga viðræður
við hann í góðu tómi um hin marg-
víslegustu efni, en einkum þó er hugð-
arefni fóru saman. — Hann var kjör-
inn heiðursfélagi Leikfélags Reykjavík-
ur árið 1934.
Jens Waage lézt hér í bæ 10. sept-
ember 1938 eftir langvarandi van-
heilsu. Leikferill hans var glæsilegur
og með honum hvarf af sjónarsviðinu
einn áhrifamesti og mikilhæfasti braut-
ryðjandi íslenzkrar leiklistar.
Sigurður Grímsson.
LESBÖK MORGUNBLAÐSINS 13
16. tölublað 1962