Morgunblaðið - 07.07.2000, Qupperneq 5

MORGUNBLAÐIÐ
DAGLEGT LIF
FÖSTUDAGUR 7. JÚLÍ 2000 D 5
hennar ótrúlega afkastamikil. Ein slík lirfa étur
fleiri hundruð blaðlýs á æviskeiðinu og fer létt
með það. Hins vegar ef við skoðum stærri rándýr,
til dæmis ýmsar bjöllur, eru þær tiltölulega
klaufsk rándýr. Maður sér til dæmis maríuhænur
fai-a í gegnum blaðlúsaþyrpingar og þær sparka
fleiri lúsum út af blaðinu en þær éta. Þær eru eins
og skrímsli úr tölvuheiminum sem gossast áfram
í gegnum lífið. Hér á landi er ein maii'uhænuteg-
und sem hefur verið hér alla tíð og er lítil og frem-
ur sjaldgæf og sést ekki oft á ferðinni í görðum.
Maríuhænur eru afskaplega falleg dýr...“
Já, maður saknar þess að hafa ekki fleiri teg-
undir af maríuhænum, eins og margar af þessum
fallegu tegundum sem eru víða erlendis...
„Þær slæðast oft hingað með innfluttum jóla-
trjám, en lifa yfirleitt ekki lengi...“
Svo eru húsagarðar morandi af kóngulóm ef að
líkum lætur?
„Já, kóngulær eru auðvitað þama á ferðinni,
þai’ á meðal krosskóngulær, sem eru mjög áber-
andi dýr. Af þeim eru raunar nokkrar tegundir.
Þetta eru stór dýr og vekja stundum ótta. Kross-
kóngulær eru snaggai-aleg rándýr sem veiða bráð
sína í haglega gerðan vef.“
Baráttan í birkinu
„Ef við þrengjum þetta hins vegar og skoðum
til dæmis eitt birkitré í garðinum getur það gefið
okkur vísbendingu um fjölda dýrategunda í garð-
inum öllum miðað við fjölda og stærð trjáteg-
unda, blómabeða og grasflata. Við getum nefnt
um tuttugu skordýrategundir sem sækja á birki.
Um helmingur þeirra veldur skaða en aðrar eru
tiltölulega meinlausar. Fyrst skal telja fiðrilda-
lirfur, eða það sem menn kalla trjámaðk, og í
hverju birkitré geta verið að minnsta kosti þijár
tegundir af þeim. Á birkinu getum við líka fundið
birkihnúðmý, en lirfan lifir í birkifræinu. Þá má
sennilega finna þar einnig tvær tegundir af blað-
lúsum og í þessum blaðlúsum geta lifað, þrjár til
fjórar tegundir af sníkjuvespum, það er að segja
lirfur sem lifa inni í lúsunum. Þessar vespui’ eru
örsmáar og rétt er að ítreka að það eru til alls
konar vespur á ferð og flugi í lífrfldnu og er sá
ættbálkur raunar afar fjölskrúðugur.
Ef við höldum okkm- áfram við birki þá má
finna á birkiblöðunum randaflugulirfur sem lifa á
blaðlús og eru því mjög gagnlegar. Við getum líka
fundið þama annað rándýr sem heitir birkinet-
vængja en bæði lirfan og fullorðna dýrið éta
blaðlýs. í rótum birkisins þrífst skaðleg bjöllu-
lirfa af tegundinni birkirani, sem étur rætumar,
og síðan gæti bjallan sjálf verið uppi í trénu, ann-
að hvort að éta blöðin eða börkinn af greinunum.
I birkirótinni getur líka verið skjaldlús. Ég nefni
þetta nú bara til að gefa örlitla innsýn í fjölbreyti-
leikann í einu birkitré í garðinum og ef við tækj-
um víðinn mætti nefna ennþá fleiri tegundir.“
Skæð sitkalús
Guðmundur sagði að tiltölulega lítið af skor-
dýram væri í innfluttum trjátegundum en þó
fjölgaði þeim hægt og bítandi. Sem dæmi nefndi
hann að yfir þrjú hundrað tegundir af skordýrum
lifa á lerki í Síberíu en ekki ein einasta þeiixa hef-
ur tekið sér bólfestu hér á landi.
Eitt af rannsóknarverkefnum Guðmundar hjá
Skógrækt ríkisins er að finna leiðir til að draga úr
skaðsemi skordýra í trjágróðri. Hann hefur með-
al annai’s tekið þátt í Evrópuverkefni um sitka-
lús, sem er einn skæðasti skaðvaldurinn í trjám
hér á landi, en hún getur farið afar illa með greni-
tré þar sem hún kemur upp.
„Þegai’ verst lætur hreinsar hún nánast allt
barr af greninu,“ segir Guðmundur. „Hún blossar
oft upp eftir milda vetur og kemur þá upp að
hausti til. Henni smáfjölgar að vori og fyrrihluta
sumars og svo ríður plágan yfír um haustið og
getur þá reynst erfitt að ráða við hana. Eituráðun
á vorin kemur því ekki að gagni þegar sitkalúsin á
í hlut en það er eitt sem ötulir úðunarmenn átta
sig ekki á, að þeir era ekki alltaf að úða á réttum
árstíma."
Guðmundur sagði að rannsóknai’verkefnið
væri nú langt komið: „Við höfum skoðað allt
mögulegt í sambandi við lúsina en með ákveðið
markmið í huga, sem er einmitt að leita annaraa
lausna en að eitra fyrir henni. Þai’ koma auðvitað
til náttúralegar lausnir. í fyrsta lagi að finna önn-
ur tré eða harðgerðari stofna sem þola lúsina bet-
ur. Annað er að finna náttúralega óvini sitkalús-
arinnar, hvaða dýr það era sem éta hana og hvaða
dýi’ eru dugleg við að halda henni niðri, rándýr
eða sníkjudýr. Einnig geta komið til sýkingar og
hér hafa einmitt fengist afar áhugaverðar niður-
stöður um sýkingar á sitkalús. Við ísiendingar
höfum alltaf verið vel að okkur í ættfræði manna
og eitt af því sem við höfum verið að skoða hér er
ættfræði lúsarinnar. Við höfðum lengi sterkan
gium um að lúsin okkai’ væri af dönsku bergi
brotin og höfum nú fengið sterkai’ vísbendingar
um að svo sé. Sú vitneskja gæti reynst okkur
gagnleg því segjum svo að danskur starfsbróðir
finni grenitré sem lúsin vinnur ekki á, þá er þar ef
til vill komin lausn á vandamálinu," sagði dr. Guð-
mundur Halldórsson, skordýrafræðingur.
Hér verðum við að láta staðar numið að sinni
enda komin út í flókna umræðu sem ekki er hægt
að gera skil í stuttri blaðagrein, ekki frekar en að
ætla sér að reyna að gefa heildarmynd af pöddu-
lífi í húsagarðinum.
Geitungur í óvenju góðu skapi enda að safna sykurúrgangi frá blaðlús.
Randafluga á fingri Ijósmyndarans, Odds Sigurðssonar.
Lirfa möðrufeta hlykkjar sig á lúpínublómi.
tegundirnar má auðvitað líka finna í venjulegum
húsagarði. Það er töluvert af bjöllutegundum á
ferðinni í grasinu og af þeim er járnsmiðurinn
mest áberandi. Nefna má fleiri skyldar tegundir,
svo sem jötunuxa, sem eru vel þekktir þótt hinn
eini sanni jötunuxi, þessi stóri, sé mun sjaldséðari
nú til dags en áður var.“
Afhverju stafarþað?
„Hann var algengur í kringum útihús í sveitum
hér áður fyrr. Með breyttum búskaparháttum
hafa taðhaugar við giipahús hoi’fið og búsmali
stendur nú yfirleitt á grindum og er hugsanlegt
að með því hafi þrengt talsvert um kjöraðstæður
stórra jötunuxa. Sumir segja reyndar að maður
hætti að sjá þegar maðm’ hækkar úr grasi og það
á sjálfsagt ekki síst við um pöddur. Eflaust verð-
ur maður meira var við þær á barnsaldri. En af
þessum litlu jötunuxum er mikill fjöldi og þeir eru
mjög gagnlegir. Þeir éta til dæmis mikið af eggj-
um annarra skordýra.
Ef við víkjum aftur að garðinum og skoðum
þetta myndrænt. Ríkir styrjaldarástand þama á
milli hinnaýmsu dýrategunda?
„Lífsbaráttan er vissulega hörð og dýrin mis-
jafnlega dugleg að koma sér áfram í lífinu. Ef við
tökum birkinetvængjuna sem dæmi þá er lirfa
birkiblað í Elliðaárhólma.
blóm gulmöðru.
kalla vespur, en af þeim eru þijár tegundir...“
Og sú hættulegasta væntanlega „Vespus
vulgaris"..?
„Já, við getum haldið okkur við þá kenningu.
Að minnsta kosti gefur latneska heitið til kynna
að hún sé úr hófi raddaleg og árásargjörn. Ann-
ars hefur örlað dálitið á vissum raglingi varðandi
vespumar því til era ýmsar gerðir af þeim, til
dæmis svokallaðar blaðvespur, eins og víðirekla-
vespa, sem verpir í rekla á víði og á htið skylt við
stóru geitungana sem valda yfirleitt umsáturs-
ástandi í görðunum þegar þeir birtast, svo maður
tali nú ekki um þegar þeir komast inn í híbýli
manna.“
Guðmundur sagði að á grasflötum gætu menn
fundið áttfætlur sem sumir kalla grasmaura en
eru þó ekki maurar: „Það era þessi litlu rauðu
kvikindi sem maður sér stundum koma úr gras-
inu, fara upp í gluggakistur og storma inn í hús.
Annars er fremur lítið af skordýrum sem lifa
beinlínis á grasinu sjálfu í húsagörðum, það er
miklu meira af þeim í villtu graslendi og mörg
sem lifa til dæmis á sinu og era fæðuuppspretta
fyrir rándýr. Auk skordýra era ýmsar fleiri Uð-
dýrategundir á ferð í grasinu, alls kyns bjöllur og
) kóngulær sem lifa á þessum grasætum. Og sumar