Morgunblaðið - 06.04.1934, Blaðsíða 4
4
MORGUNBLAÐIÐ
IFinnur Jónsson j
prófessor. 1
Ræða Sigurðar Nordals prófessors, flutt við
minningarathöfn Háskóla íslands, fimtudag-
inn 5. apríl.
I. bar saman vifi i'ruinrit, allar þœr
Þegar jeg á að mæla hjer nokk- leiðbeiningar, sem hann miðlaði
ur minningarorð um Finn Jóns- öðrum af hinni víðtæku þekkingu
son látinn, kemur mjer ekki ann- sinni. Þessi mikli starfsmaður
aldur konungur Sigurðsson sagði, ■ að
þeg'ar hann gekk frá gröf l lfs. truflaði
að fyr til hugar en það, sem Har- jhafði alt af nógan tíma til þess
íjálpa öðrum, án þess það
lians eigin vinnu. Svo
stallara Öspakssonar: „Þar liggur
nú sá, er dyggvastur var og drott-
inhollastur“. Margir ágætir menn,
íslenskir og erlendir, hafa helgað
líf sitt og' starf hinum þjóðlegu
fræðum vorum, hver eftir því, sem
upplag þeirra og hæfileikar vís-
uðu þeim til. Mig langar ekki til
þess að fara þar í mannjöfnuð
um það, hver mest starf hafi unn-
ið eða nytsamlegast. En engan
kann jeg að nefna, sem þjónað
hafi þeim vísindum með fölskva-
lausari alúð og dyggari starfsemi
langa æfi. Finnur Jónsson var 22
ára, stúdent á GarSi í Kaupmanna-
höfn, þegar hann Ijet frá sjer fara
fyrstu vísindalega útgáfu sína af
íslenskum fornritnai, Reykdælu og
Valla-Ljóts\ sög'u, sem er annað
bindi íslenskra fornsagna, sem
Bó kmentaf jelag i 5 kostaði. Og
tveimur dögum áð»r en jeg frjetti
lát hans, harst mjer í hendur síð-
asta rit hans, Tekstkritiske be-
mærkninger til Skjaldekvad, í rit- [skoðanir annara maiina, þá virti
um hins danska vísindaf jelags. : bann jafnan livert verk, sem hann
Milli þessara tveggja rita voru ta.ldi unnið ai alúð, og gladdist, af
Finnur Jónsson.
heill og eiudreginn var hann í
þjónustu fræða sinna. Og mjer er
það manná kunnugrist, að þó að
liann ætti oft, erfitt með að fall-
ast á eða jafnvel sætta sig við
liðin 53 ár, bálf öld og þremur
vetrum betur. Ekkert þessara ára
hefir liðið svo, að ekki hafi kom-
ið fleiri eða færri rit og ritgerð-
ir frá hendi hans. Pg það er ó-
hætt að fullyrða, að enginn virkur
dagur liafi liðið öll þessi ár, án
]>ess liann starfaði að fræðum sín-
um, og' altaf með brennandi á- somm Hún var óbrotiri og hlykkja
i
liuga og orku. Og honum var ekki j laus, hrein og bein eins og' maður-
tamt að ráðast á garðinn þar sem inn sjálfur. Ekki skal jeg heldur
öllu, sem honum þótti horfa til
betri þekkingar og skilnings nor-
rænna fræða, engu síður en því,
sem banri sjálfur kom í verk.
II.
Jeg tel það óþarft bjer, að
fara að segja æfisögu Finns Jóns-
hann var lægstur. Hann vílaði
aldrei fyrir sjei- að takast á liend-
ur stórvirki, sem voru alt í senn,
telja upp þær sæmdir, sem hon-
um voru veittar, enda lielt hann
þeirn sjálfur lítt á lofti og jeg
erfið, seinunnin og leiðinleg. eins . kanii ekki á þeim full skil. llelsta
og t. d. að safna orðamun úr öll- æfisaga hans er fólgin í ritstörf-
nm þeim grúa handrita, sem t.il.um lians og þau voru lians biifnð-
eru af dróttkvæðunum fornu. jsómi, lífs og iiðins.
Hann bafði altaf í huga, hvað | Vjer skulum þá fvrst renna
íslenskum fræðum væri nauðsyn-
legast og öðrum
augunum yfir útgáfur hans af ís-
fræðimönnum lenskum fornritum. Eddukvæðin
mætti að mestu gagni koma. Það gaf hann út fimm sinnurn. eina
I
er víst og satt, að þetta mikla stafrjetta útgáfu með ljósprent-
starf var löng'um unnið fyrir lítil ,aðri mynd skinnbókanna, en auk
i
laun eða lof. Menn voru orðnir ]>ess eina útgáfu með jrýskum,
svo vanir því, að bækur og rit- eina útg'áfu með diinskum og eina
gerðir kæmi reglulega frá Finni. útgáfu með íslenskum skýringum,
eins og uppskera af akri, að þeir sem hefir verið prentuð tvívegis.
gáfu því ekki sjerstakan gaum Snorra-Eddn gaf liann Hka út
eða jafnvel yptu*öxlum vfir þess- fimm sinnum, eina útgáfu með
um ótrúlegu afköstum. Aðeins orðamun úr öllum handritum, ís-
endrum og eins var rita hans og lenska útgáfu með skýringum, út-
ritgerða getið í íslenskum blöð- gáfu rneð d'önskum formála og
um og tímaritum. En það lýsir
manninum, að jeg hef aldrei
heyrt hann kvarta yfir þessu með
einu orði. TTann tók ekki eftir því.
Hann beindi atbygli sinni að því.
sem g'era þurfti. og að því að
gera það. Og ótalin eru þau verk
annara fræðimanna, sem hann las
í handriti eða próförkum. útgáf-
ur erlendra fræðima-nna, sem hann
helsta orðamun, sem hefir verið
prentuð tvisvar sinnum, og sjer-
staka útgáfu Ormsbókar. Auk
þess lault hann við skáldatalið í
útgáfu Arnanefndar af Snorra-
Eddu og ]>ýddi Oylfaginningu á
dönsku. Af norrænum og íslensk-
um dróttkvæðum fram að 1400
gerði hann hina miklu útgáfu í
fjórum bindum, Den norsk-is-
landske Skjaldedigtning, sem tví-
mælalaust er höfuðrit hans. Þar
eru kvæðin bæði prentuð eftir
handritunum, með öllum orðamun,
og tilraun gerð til þess að vinsa
frumtextann úr orðamun handrit-
anna, talra hann upp í sundur-
laust mál og þýða hann á dönsku.
Þá gaf hann út 32 af hinum elstu
jrímum og rímnaflokkum í tveim-
ur bindum. Tií undirbúnings þess-
j um útgáfum og’ í sambandi við
þær gaf hann út ýmis kvæði ein-
stök, ritaði sand af ritgerðum og
gerði tvær orðabækur, aðra, sem
náði yfir Eddukvæði og drótt-
kvæði, endurnýjun skáldamáls-
orðabókar Sveinbjarnar Egilsson-
ar. sem hefir verið tvíprentuð,
hina um rímnamálið. Dróttkvæða-
útgáfan hefir hrundið af stað nýj-
um rannsóknum þessa torráðna
skáldskápar, og enginn efast um,
að þar sje enn mikið ógert. En
jeg liyg'g, að dómur Björns M.
Ólsens muni þar standa óhagg-
aður: „Ef vísindamenn síðari tíma
komast feti lengra en Finnur Jóns-
son í þessu efni, þá er það af því,
að þeir standa á hinum breiðu og
sterku herðum hans og byggja á
þeim grundvelli, sem liann hefir
íagt“.
Af konungasögunum er fyrsta
að telja hina ág’ætu útgáfu Heims-
kringlu með orðamun allra hand-
rita, í fjórum bindum, og texta-
útgáfu sama rits í einu bindi, sem
mörgum er kunn hjer á landi. En
auk þess gaf hann út Eirspennil
(sögur Noregskonunga frá Magn-
úsi góða til Hákonar gamla),
Fagurskinnu, Agrip, Ólafs sögu
Tryggvasona.r eftir Odd munk og
Morkinskinnu. Við þann flokk
má bæta útgáfu hans af Færey-
ingasögu. Alt eru þetta undir-
stöðuútgáfur með orðamun, nema
útgáfan af Agripi, sem er gefin
út í Altnordische Sagabibliothek
með þýsknm skýringum,
Þá kem jeg a.ð íslendingasögum
og þeim ritum, sem vjer erum
vanir að telja til þeirra. íslend-
ingabók Ara g'af hann út tvisvar
sinnum og Landnámu þrisvar. Af
þeim útgáfum er ein með orða-
mun úr öllum handritum, en í
hinum tveimur eru öll handritin
prentuð hvert í sínu lagi, og verða
þær jafnan traustur grundvöllur
allra' Landnámurannsókna, Af ein-
stökum Islendingasögum hefir
hann gefið út Egils sögu, þrisvar
sinnum, bæði með orðamun og'
skýringum, Gunnlaugs sögu Orms-
tungu, Gísla scigu Súrssonar,
tvisvar sinnum, Bandamanna sögu,
Svarfdæla sögu, Valla-Ljóts sögu,
Reykdælu, Njálu og Flóamanna
sögu.
Auk þessa átti hann aðalþáttinn
í útgáfu Hauksbókar, gaf út
Hrólfs sögu kraka, Alexanders
sögu og konung'sskuggsjá og hina
dönsku þýðingu Grænlandslýsing-
ar fvars Bárðarsonar. Af seinni
tíma ritum gaf hann út Passíu-
sálma Hallgríms Pjeturssonar eft-
ir frumriti skáldsins og átti þátt
í útgáfu Jarðabókar Árna Magn-
ússonar og Páls Vídalíns.
Þett.a er ekki nema lausleg
upptalning eftir minni, sumu hef
jeg stept viljandi og' sumt kann
m.jei' að haf« sjest, yfir. En ann-
ars er auðvelt að muna allar
helstu útgáfur Finns Jónssonar,
og það af tveimur ástæðum. Hann
var vandur í vali þeirra rita, sem
hann gaf út. Hann gerði aklrei
!
Fírnrar Jónsson.
(Brjóstmynd eftir Ríkarð Jónss.)
útgáfu neins, sem lionum þótti lítT
iLs virði. gaf t. d. aldrei út. neina
riddarasögu. Hann gekk beint að
höfuðritunum, þar sein honum
virtist þörf á að fá betri útgáfur
en áður voru til. Og hva'r sem
hann liefir lagt hönd að verki
finst manni vera fast undir fæti.
Ef allar Jiessar útgáfur væri horfn
ar eða ógerðar, væri alt annað
að vera norrænn fræðimaður en
það mi er. Og ef yður hefir þótt
þetta þreytandi upptalning' bóka-
titla, þá bugsið um manninn, sem
vann þetta starf, skrifaði ritin
upp og bar þau samán við hand-
rit eftir handrit, staf fyrir staf
Þá fáið þjer svolitla hugmynd um
ævistarf Finns Jónssonar.
III.
Og þó ei' sagan enn ekki nema
rúmlega hálfsögð. Önnur rit, lians
og ritgerðir skal jeg að vísu eliki
reyna að telja. Hann skrifaði bæk-
ur um málfræði og bragfræði,
hann skrifaði um jafnsundurleit
efni og' hörpuleik og lækningar á
Norðurlöndnm í fornöld, hann
skýrði forn viðurnefni, gaf út ís-
lenskt málsháttavsafn, hann ritaði
æfisögu Árna Magnússonar, bæði
á dönsku og íslensku. Hann skrif-
aði sæg af stærri og minni ritgerð-
uin í tímarit, rannsóknir og deilu-
greinar, ritdóma og ritfregnir, því
að hann las alt, sem út kom í þess-
um fræðum og var jafnan búinn
ti1 sóknar og varnar, þar sem hann
var ósammála um niðurstöðurnar.
En meginrit hans, fyrir utan út-
gáfurnar og' skáldamá.lsorðabók-
ina, var hin mikla fornnorræna og
forníslenska bókmentasaga í þrem-
ur bindum, sem tvisvar liefir ver-
ið prentuð. Hann sagði mjer það
einu sinni sjálfur, að hann hefði
hikað s.jer mest við að ráðast í
það verk a£ iJlum ritum sínum,
því að hann vissi það vel, að hann
væri málfræðingur, en ekki bók-
mentafræðingur að upplagi og
mentun, en sjer hefði virst svo
brýn þörf á. að ])að væri unnið,
að hann hefði mátt til að gera
það, úr því að enginn annar hefði
orðið til þess. Ogrþví er ekki að
neita, að bókin ber þess miklar
menjar, að vera frumsmíð og rit-
uð meir af vilja og dugnaði en
sjerstakri tilhneigingu til þess liátt
ar rannsókna. Eigi að síður varð
bókmentasiigan einmiít það, sem
höfundurinn ætlaðist, til, hið
mesta nytsemdarverk, ekki ein-
ungis fyrir það, hversu nákvæm
hún er og efnismikil og fyrir þá
kafla, sem bestir eru og lengi
munu stauda í gildi, lieldur líka
þar sem hún bendir á viðfangs-
efnin, án þess að levsa þau, og
eggjar til andmæla.
En þeim, sem vilja kynnast
Finni Jónssyni á ritvellinum, eins
og hann naut sín best, vildi jeg
benda á deilu hans við Sophus
Bugge um vestræn álirif á nor-
ræna goðafræði og bókmentir, á
árunmn 1890—Ö5. Bugge bar þá
ægishjálm yfir norrænum mál-
fræðingum, flestir gleyptu dóm-
greindarlaust við skoðunum hans
vegna nafnsins eins og af því að
þá sundlaði af lærdómi hans og
liug'kvæmni. Finnur var þá ungur
maður og fann, að hann þurfti að
fara gætilega, er hann hætti sjer
í hendur liins norska jötuns. IJann
byrjaði á því að benda á, að ýms-
ar kenningar í hinum elstu drótt,-
kvæðum benti til þess, að sum at-
í'iði í norrænni goðafræði virtist
\-era eldri en Bugge vildi vera
láta. Þessu gat Bugge ekki neit-
■ að, en greip þá til þess úrræðís,
að tei.ja kvæði þessi miklu yngn en
i menn höfðn áður haldiö. Gegn
ijiessu ritaði Finnur Jónsson aðra
grein og' færði þar svo Ijós og
sannfærandi rök fyrir aldri kvæð-
i anna, að við þeim liefir í raun og
veru ekki verið haggað síðan. Átti
deila ]>essi einna drýgstan þátt í
að kveða niður öfgarnar í kenn-
ingum Bugge. Löngu seinna, 1921,
hvarf Finnur enn að liinum vest-
rænu áhrifum í sjerstöku riti,
Norsk-islandske kultur- og sprog-
forhöld í det 9. og 10. aarhundr-
ede, þar sem hann kemur víða við
og vegur á báðar liendur. Ekki
skal jeg' halda því fram, að seinni
tíma menn muni fallast á allar
skoðanir lians í því riti, en liitt er
víst, að hann lieldur þar á mál-
st.að sínum með svo miklum skýr-
leik og ])ekkingu, að sii bók mun
lengi standa í gildi. Yfirleitt
verðum vjer að liafa það í kuga,
að í ýmsum þeim ritdeilum, sem
Finnur Jónsson háði, t. d. um sögu
legt gildi íslenskra fornrita, sem
honum var mjög viðkvæmt mál,
freistaðist hann til þess að full-
yrða nógu mikið, af því að hon-
um þótti á hafa verið sótt með
óbilgirni. Hann var víkingur í
lund og þótti gaman að bardög-
um. Eig'i að síður geta slíkar
deilur skýrt málin og hreinsað til.
Framtíðin kveður upp sinn dóm
um niðui'stöðurnar, en málflutn-
ingurinn er samt ekki unninn fyrir
g’g-
Og enginn vafi getur leikið á
dómi framtíðarinnar um vísinda-
starf Finns Jónssonar í heild sinni.
Hann hefir rutt og jafnað braut-
ina fyrir alda og óborna iðkend-
ur íslensltra fræða, jafnt með þeim
verkum sínum, sem standa munu
óbögguð, og hinum, sem um þarf
að bæta og um verður bætt, Hann
trúði á gildi þessara fræða, og sú
trú mun sjer ekki til skammar
verða. Hann þjónaði þeim með
dygð og hollustu, og liann óx
svo á þeirri þjónustu, að hann
var utan lands sein innan viður-
kendur sem einn af höfðingjum
norrænna vísinda.
IV.
Um mannkosti og sltaplyndi
Finns Jónssonar skal jeg ekki
vera fjölorður. Jeg hef þar engu
við að bæta og eklrert af því að
taka, sem jeg sagði um hann, þeg-