Tíminn - 20.11.1943, Qupperneq 1

RITSTJÓRI:
ÞÓRARINN ÞÓRARINSSON.
ÚTGEFANDI:
FRAMSÓKNARFLOKKURINN.
PRENTSMIÐJAN EDDA h.f.
Símar 3948 og 3720.
RITST JÓRASKRIFSTOFUR:
EDDUHÚSI, Lindargötu 9A.
Símar 2353 og 4373.
AFGREIÐSLA, INNHEIMTA
OG AUGLÝSINGASKRIFSTOFA:
EDDUHÚSI, Lindargötu 9A.
Sími 2323.
27. árg.
Kcykjavík. laiigarclagiim 20. nóv. 1942
115. blað
Erlent yfirlit:
Deilumál við
sfríðslokin
Þótt samkomulag næðist á
Moskvu-ráðstefnunni á dögun-
um um mörg mikilsverð atriði,
er engan veginn fengin með því
trygging fyrir samkomulagi
hlutaðeigandi ríkja eftir styrj-
öldina, þótt vitanlega hafi
þarna verið stigið þýðingarmik-
ið spor í þá átt.
Þau rpálefni, sem þá eru lík-
leg til að valda ágreiningi, eru
m. a. þessi:
1. Landakröfur Rússa. Telja
má víst, að Rússar krefjist þess
að halda baltisku löndunum
þremur (Estlandi, Lettlandi og
Litháen), þeim hluta Póllands,
sem þeir hertóku 1939, Bess-
arabíu, sem þeir hertóku af
Rúmenum 1940, og þeim héruð-
um Finnlands, er þeir hertóku
1940.
Þótt Bandamenn hafi ekki
viðurkennt neinn af þessum
landvinningum Rússa, má telja
líklegt, að þeir fallist á suma
þeirra til samkomulags við
Rússa. Það er t. d. talið líklegt
af mörgum, að þeir munu við-
urkenna innlimun Bessarabíu og
baltisku landanna í Rússaveldi.
Bíins vegar er liklegt, að þeir
reyni að fá hagstæðari landa-
mæri fyrir. Pólverja og Finna,
einkum þá fyrrnefndu, en Rúss-
ar gera ráð fyrir.
2. Nágrannaríki Rússa að
vestan. Bandamenn hafa oft
látið uppi þá skoðun, að ríkin,
sem liggja milli Rússlands og
Þýzkalands (Pólland, Ung-
verjaland, Tékkóslóvakía, Rúm-
enía, Búlgaría og Júgóslóvakía),
ættu að mynda sérstakt varnar-
bandalag. Þessu virðast Rússar
andvígir og bendir margt til
þess, að þeir vilji að þessi ríki
séu eins konar áhrifasvæði
Rússa og geri við þá hervarnar-
sáttmála. Er ekki ólíklegt, að
þetta geti orðið verulegt á-
greiningsmál milli Rússa og
Bandamanna.
Fjölmargt bendir til þess, að
Rússar reyni hið ítrasta til að
ná ítökum í þessum löndum.
Ein sönnunin fyrir þessu er
slafneska bandalagið, sem Rúss-
ar hafa stofnað og búið er að
halda allmörg þing í Moskvu.
Tilgangur þess er að vinna að
auknu samstarfi slafnesku
þjóðanna, og skipa það full-
trúar frá flestum þessum lönd-
um. Það sýnir klókindi Rússa,
að þeir hafa reynt að halda
þessum samtökum ópólitískum.
Önnur sönnunin fyrir þessu
er stofnun eins konar yfir-
biskupsstóls í Mbskvu, er ákveð-
in var fyrir skemmstu. Slikur
yfirbiskupsstóll hefir ekki verið
í Rússlandi síðan á dögum Pét-
urs mikla, er lenti í deilum við
kirkjuna og lagði þvi yfirbisk-
upstólinn niður. Kommúnista-
stjórnin ofsótti kirkjuna lengi
vel, en nú hefir orðið breyting
á því og hún svo alger, að Stalin
hefir endurreist yfirbiskupsstól-
inn. Þykir líklegt, að Rússar
ætli að vinna að því, að yfir-
biskupinn í Moskvu verði leið-
togi allra grísk-kaþólskra
manna, líkt og páfinn í Róm er
leiðtogi rómversk-kaþólskra
manna, en grísk-kaþólskan er
útbreiddust í Balkanlöndunum.
Júgóslóvnesku og búlgörsku
kirkjudeildirnar hafa lengi haft
náin sambönd við rússnesku
kirkjuna.
3. Meðferð Þýzkalands eftir
stríðið. Bandamenn hafa látið í
veðri vaka, að þeir munu
heimta algera uppgjöf Þýzka-
lands, eyðingu alls herafla þess
og langvarandi hernám lands-
ins. Rússar hafa hins vegar lát-
ið uppi, að þeir telji eðlilegt að
Þýzkaland haldi sjálfstæði sínu
JVtótmæll
bænda
Fundur Sunnlendinga
Búnaðarsamband Suðurlands
hélt aukafulltrúafund að Sel-
fossi laugardaginn þ. 13. nóv.
Þar voru mættir yfir 40 fulltrú-
ar frá 25 búnaðarfélögum á
Suðurlandsundirlendinu. Sam-
þykkt var þar með öllum at-
kvæðum eftirfarandi tillaga:
„Vér fulltrúar bænda í bún-
aðarfélögum innan Búnaðar-
sambands Suðurlands höfum í
dag komið saman við Tryggva-
skála til aukafundar og tekið til
athugunar frumvörp til laga og
þingsályktunartillögur varðandi
sölu mjólkur, rjóma o. fl., til-
lögur um rannsóknarnefndir á
fyrirtæki og framleiðslu bænda,
tillögu um afnám verðlags-
nefndar, um að banna sölu af-
urða til setuliðsins og um
greiðslu uppbóta á landbúnaðar-
afurðir, er fram hafa komið og
eru til umræðu á hinu háa
Alþingi.
Með frumvörpum þessum og
tillögum er áformað:
1. Að taka af bændum um-
ráðarétt framleiðslunnar og fá
hann í hendur neytendum.
2. Að framkvæma eignarán
gagnvart bændum.
3. Að hefja opinberar rann-
sóknir á framleiðsluhætti og
félagsstarfsemi bænda .
4. Að taka af bændum rétt-
inn til að verðleggja afurðir
sínar.
5. Að banna bændum einum
að skipta við setuliðið, og
6. Að vekja tortryggni meðal
almennings og bændanna
sjálfra í garð þeirra, sem ann-
ast sölu afurða þeirra.
Þar sem frumvörp þessi og
tillögur mundu, ef samþykkt
ýrðu, stórlama efnalega og fé-
lagslega starfsemi bænda, mót-
mælum vér þeim harðlega.
Þau eru óréttmæt og óvitur-
leg.
Vér fullyrðum, að mjólkur-
framleiðslan á verðjöfn;uriar-
svæði Reykjavíkur hefir á und-
anförnum árum þróazt, bæði
að magni og um meðferð, svo
sem hægt er með nokkurri
sanngirni að gera kröfu til, og
að þetta hefir áunnizt aðeins
fyrir það frelsi og forustu, sem
framleiðendur hafa haft um
þessi mál.
Vér krefjumst að hafa fullt
atvinnufrelsi móts við að'ra
borgara landsins og væntuw
fulltingis hins háa Alþingis til
þess að vernda atvinnu vora og
félagsréttindi.“
og að hafa nokkurn her.
Stjórnarnefnd þýzku frelsis-
hreyfingarinnar I Moskvu hefir
birt stefnuskrá í þessum anda.
Fyrir ári síðan lét Stalin sjálf-
ur svo um mælt, að baráttan
væri háð gegn hazistum, en
ekki þýzku þjóðinni, og það væri
engan veginn tilætlunin að
uppræta alveg þýzka herinn.
-Þýzkaland ætti að lifa áfram,
þótt nazisminn félli.
Þessi aðstaða Rússa þykir
benda til, að þeir óski eftir
þeirri þróun málanna í Þýzka-
landi, að samvinna geti verið
milli Rússa og Þjóðverja eftir
styrjöldina og skapi eins konar
mótvægi gegn enskumælandi
(Framh. á 4. síðu)
Seinustu Sréttir
Rússar hafa tekið Korosten.
Þjóðverjar hafa hafið harða
gagnsókn við Litomir.
Bretar gerðu harða loftárás
á Barlin í fyrrinótt.
Þýzku yfirvöldin í Noregi tóku
átta Norömenn af lífi nú í vik-
unni.
Kommúnístar hjálpa kvík-
myndahúsaeigendum
Þeír koma í veg Syrir, að bæjarstjórnir geti lagt á sætagjöld
og ákveðið hámarksverð aðgöngumiða
Deilur þær, sem risið hafá um svonefnt kvikmynda-
húsafrumvarp á Alþingi, fengu næsta furðulegan endi1
við 3. umræðu þess í neðri deild í fyrradag. Þegar búið ,
tar að koma því ákvæði í frúmvarpið, að bæjar- og sveita-
stjórnir gætu komið í veg fyrir okur á kvikmyndahús-
um og tryggt sér hæfilegan hagnað af þeim, hjálpuðu
1- ommúnistar stærsta kvikmyndahúseiganda landsins,
Garðari Þorsteinssyni, til að fella frumvarpið.
Gangur þessa sögulega máls |
er í aðalatriðum þessi:
Snemma á þingi lögðu Sigfús
Sigurhjartarson og Stefán Jó- \
hann fram frv., sem rétt þykir
að birta hér í heilu lagi:
„1. gr. Engum er heimilt að
reka kvikmyndahús, nema hann 1
hafi til þess fengið leyfi við- 1
komandi bæjarstjórnar eða
hreppsnefndar. Leyfi þessi j
skulu að jafnaði veitt til ákveð- I
ins árafjölda, þó ekki yfir 10
ár.
2. gr. Nú er kvikmyndahús
rekið samkvæmt leyfi til óá-
kveðins tíma, og getur þá bæj-
arstjórn sagt því upp með eins
árs fyrirvara miðað við 1. jan-
úar.
3. gr. Nú vill bæjarstjórn eða
hreppsnefnd taka rekstur á-
kveðins kvikmyndahúss í sínar
hendur, eftir að leyfistími er
útrunninn eða leyfi hefir verið
sagt upp, og á hún þá rétt á að
taka kvikmyndahús með sýn-
ingartækjum eignarnámi, ef
ekki takast samningar um kaup
á þeim.
4. gr. Nú segir bæjarstjórn eða
hreppsnefnd upp leyfi til kvik-
myndahússrekstrar með það
fyrir augum að taka bíórekst-
urinn í sínar hendur, og skal þá
tilkynning um það fylgja upp-
sögn.
5. gr. Lög þessi öðlast þegar
gildi.“
Afstaða Framsóknar-
maima ðil frv.
Þótt Framsóknarmenn hafi
jafnan verið fylgjandi bæjar-
rekstri kvikmyndahúsa og hvað
eftir annað látið flytja tillögu
í bæjarstjórn Reykjavíkur um
bæjarrekstur kvikmyndáhúsa
þar, töldu þeir sig ekki geta
fallist á þetta frumvarp, eins
og frá því var gengið.
Alþingi hefir haft þá venju
að veita ekki eignarnámsheim- |
ild til bæjar- og sveitar- j
stjórna, nema um nafngreinda'
eign sé að ræða, mjög eindreg- j
in ósk hefði komið fram um
eignarnámsheimildina, sýnt!
væri, að hún yrði tafarlaust;
notuð, og myndi verða til hags
fyrir kaupandann. Hér lá ekk-
ert slíkt fyrir. Aðeins eitt bæj-
arfélag af öllum sveitar- og
bæjarfélögum landsins, Reykja-
vík, hafði látið uppi slíka ósk,
en hún var byggð á svo veik-
um meirihluta í bæjarstjórn-
inni, að líklegt var, að hún yrði
ekki notuð. Auk þess var ekki
hægt að velja óhagstæðari tíma
til kaupanna, vegna hinnar
miklu verðbólgu, sem nú er. Þótt
hagkvæmt geti verið fyrir bæj-
arfélögin að kaupa kvikmynda-
hús á venjulegum tíma, virðist
það fyllsta óráð nú.
Ef Alþingi hefði átt að veita
eignarnámsheimild til kvik-
myndahússkaupa með venju-
legum hætti, hefði hún átt að
vera bundin við nafngreinda
eign (t. d. Gamla Bíó, Nýja
Bíó), fyrir hefði legið eindreg-
in yfirlýsing bæjarfélagsins um
að heimildin yrði þegar notuð,
og það verið álitið því hag-
kvæmt að veita því slíka heim-
ild. í stað þess að leggja málið
þannig fyrir, er frv. látið fjalla
um eignarnámsheimild á öllum
kvikmyndahúsum landsins, án
nokkurra almennra óska sveita-
og bæjarfélaga og án nokkurr-
ar vitneskju um, hvort eða
hvenær heimildin yrði notuð
Ef þetta frv. hefði verið sam-
þykkt, hefði það verið sam-
bærilegt við það, að Alþingi
hefði veitt Reykjavíkurbæ í
fyrra eignarnámsheimild á
öllum jörðum landsins í stað
þess að binda hana við Grafay-
holtsjörðina eina. Öllum mun
Framsöknarmenn í R.vík
mótmæla árásum á bændur
Á fjölmennum fundi Fram-
sóknarfélaganna, sem haldinn
var i fyrrakvöld tli að ræða
mjólkur- og kjötmálin, var í
einu hljóði samþykkt svohljóð-
andi ályktun:
„Fundur Framsóknarfélag-
anna í Reykjavík, haldinn 18.
nóv. 1943, lítur svo á, aff sókn
sú, sem nú er beint gegn bænd-
um og samvinnufélögum lands-
ins meff skefjalausum skrifum
dagblaffanna í Reykjavík og
framkomnum tillögum á Alþingi
um rannsóknarnefndir á fé-
lagssamtök bænda, eignarrán á
mjólkurstöffvum o. fl. myndi
reynast stórskaffleg neytendum
í bæjunum, ef árangur bæri,
þar sem vitandi vits er aff því
stefnt, aff hindra framleiðslu og
sölu á matvælum landbúnaðar-
ins til bæjanna, neytendum
sem framleiðendum til stór-
tjóns, og skapa meff því neyffar-
ástand. Skorar fundurinn á Al-
þingi aff stöffva framkomnar til-
lögur í þessum málum.“
Frummælendur á fundinum
voru Jón Árnason framkvæmda-
stjóri og séra Sveinbjörn Högna-
son. Auk þeirra töluðu Þórhall-
ur Bjarnason, Sigurvin Einars-
son, Hermann Jónasson, Gunn-
ar Bjarnason, og Guðbrandur
Magnússon. Sýndu ræðumenn
mjög greinilega fram á, að of-
sóknirnar gegn böendum, væru
ekki síöur skaðlegar neytendum,
þar sem af því gæti hlotist
skortur, verðhækkanir og fleiri
illar afleiðingar.
ljóst, hvílíkur háski það hefði
verið fyrir bændur landsins.
Jarðirnar hefðu fallið í verði og
verið lítt seljanlegar, ef eignar-
námsheimildin hefði hvílt á
þeim. Heimildin hefði líka getað
verið notuð hlutdrægt, t. d. not-
uö til að kaupa jarðir þeirra,
er heimildarhafa var í nöp við,
en látið hina, sem honum féllu
betur, halda jörðunum. Þótt
kvikmyndahús séu ekki nema
að nokkru leyti sambærileg
eign og jarðir, hefði með slíkri
heimildargjöf skapazt sams kon-
ar tjón fyrir kvikmynda-
húsaeigendur og bændur í um-
ræddu dæmi. Það var bæði
ranglátt við þessa stétt manna
að láta þá þannig búa við
þrengri kjör en aðra og skapaði
auk þess varhugavert fordæmi.
Fyrir flokk, sem vill veita
eignarnámsheimildir með hæfi-
legri varfærni, var því ekki
hægt að fara inn á þessa braut.
Þótt hann vilji stuðla að bæj-
arrekstri kvikmyndahúsa, get-
ur hann ekki gert það eftir
eignarnámsheimildarleiðinni á
jafn víðum grundvelli. Slíkar
heimildir gæti hann því aðeins
veitt, að fyrir lægju öruggar
beiðnir frá ákveðnum bæjarfé-
lögum, bundnar við nafn-
greindar eignir, og að kaupin
mættu teljast því til hags.
Blckkingartilraim
f 1 u tiiin gsmaiina.
Það var líka nokkurn veginn
augljóst mál, að frv. var flutt
af flutningsmönnunum í hreinu
blekkingarskyni. Þeir vita, að
meðal almennings er það vin-
sælt mál, að bæirnir séu látn-
ir reka kvikmyndahúsin og
nota tekjurnar tU menningar-
eða mannúðarstarfsemi. Hins
vegar höfðu flokkar þeirra,
þar sem þeir höfðu völdin, t.
d. í Hafnarfirði, á ísafirði, á
Norðfirði, ekki gert neitt til
þess að koma þessu fram. í
Reykjavík höfðu þeir að vísu
fengið það samþykkt, en litlar
líkur bentu samt til, að þar
yrði heimildin notuð, enda
hreint óráð, eins og nú standa
sakir, vegna hins gífurlega verðs
á fasteignum. Eins og stendur
myndu kvikmyndahúsin met-
in margfalt meira en fyrir
fáum árum, en hins vegar ó-
víst, að þau gefi af sér jafn
miklar tekjur til langframa og
nú. Þótt kaupin væru eðlileg á
venjulegum tíma, væru þau
blátt áfram heimskuleg nú, og
ekki hægt að ætla* nema verstu
niðurrifsmenn svo illviljaða
bænum að vilja ráðast í þau
nú. ,
AÖ öllu þessu athuguðu, var
augljóst, að frv. var aðeins flutt
í áróðursskyni, en þó næsta
klaufalegá, eins og sýnt hefir
verið fram á.
Endurliót Franisókn-
armaima á frv.
Þótt málið væri þannig
klaufalega flutt og tilgangur-
inn engan veginn lofsverður,
töldu Framsóknarmenn eigi að
síður rétt að reyna að láta
gagn af því leiða. Þótt ekki
þætti rétt að veita nú víðtæka
eifenarnámsheimild og ýta und
ir bæjarfélögin til óhagstæðra
kaupa á verðbólgutímum, var
það jafn sjálfsagt að veita þeim
A víðavangi
HLÆGILEGT YFIRKLÓR
MORGUNBLAÐSINS.
Sjálfstæðismenn eru nú farn-
ir að óttast tillögu Gunnars
Thoroddsen um ofsóknarrann-
sókn gegn bændum og mjólkur-
félögum þeirra. Bændur hafa
líka sýnt mjög eindregið og af-
dráttarlaust hug sinn til til-
lögunnar með hinum öflugustu
mótmælum, er borizt hafa hvað-
anæfa af landinu.
Merki þessa undanhalds
Sjálfstæðisflokksins má glöggt
sjá á Morgunblaðinu í fyrradag.
Blaðið gerir vesaldarlega til-
raun til að bera saman tillögu
Gunnars Thoroddsen og tillögu
þeirra Bjarna Ásgeirssonar og
Jóns á Reynistað.
Slíkt 'er að bera saman svart
og hvítt. Tillaga Gunnars Thor-
oddsen er að skipa þingnefnd
með rannsóknarvaldi samkv. 34.
gr. stjórnarskrárinnar til að
rannsaka mjólkurmálið. Til
slíkra nefndarskipunar er ekki
gripið, nema þingið telji að átt
hafi sér stað mjög varhugavert
athæfi, er sé ofvaxið venjuleg-
um nefndum eða dómstólunum
að fást við. Það er m. ö. o. yfir-
lýsing þingsins um, að málið sé
svo tortryggilegt og illt að fá
upplýst, að þingið verði að taka
rannsóknarvald dómstólanna í
sínar hendur til að leiða það
rétta í ljós.
Tillaga Gunnars Thoroddsen
er því bein vantraustsyfirlýs-
ing á bændur, samtök þeirra og
trúnaðarmenn og setur þá und-
ir strangari lög og réttarfar en
aðrir landsmenn hafa við að
búa.
Hins vegar er tillaga Bjarna
og Jóns í sama anda og venju-
legar nefndarskipanir til að at-
huga ýms málefni, t. d. sjávar-
útvegsmál, rafmagnsmál,
menntamál. Slíkar nefndir hafa
iðulega verið skiípaðar til að
rannsaka mjólkurskipulagið.
Veit Tíminn um a. m. k. 5 slík-
ar nefndir, sem haft hafa mál-
ið til athugunar undanfarin ár.
Munu framleiðendur vitanlega
láta sig einu skipta, þótt bætt
verði við sjöttu nefndinni, ef
flokkurinn, sem mest hefir fár-
ast gegn nefndarskipun. telur
að það sé til bóta.
Það sýnir hinn rétta hug Sjálf-
stæðismanna til bænda, að þe:r
ætluðu sér að samþykkja of-
beldistillögu Gunnars, þótt þeir
hafi nú gugnað fyrir mótmæl-
um bænda. Yfir það fær Mbl.
ekki breytt með neinum und-
anbrögðum.
kost á því, að tryggja sér hæfi-
legan gróða af rekstri kvik-
myndahúsanna og hindra okur
kvikmyndahúsaeigenda. Þann-
ig var komið í veg fyrir ágall-
ana á einkarekstri kvikmynda-
húsa, unz bæjarfélögin vildu
sjálf annast rekstur þeirra.
Framsóknarmenn hófust því
handa um það, að sett yrðu
lög um rekstur kvikmyndahúsa,
en þau eru ekki til. Virtist
Sjálfstæðisflokkurinn þessu
fygjandi i fyrstu og náðist sam-
komulag milli fulltrúa flokk-
anna í allsherjarnefnd um
frumdrætti að slíkum lögum.
Voru þeir samþykktir við 2.
umr. VicT"5. umræðu flutti svo
Eysteinn Jónsson þá breyting-
artillögu, er Framsóknarmenn
töldu mestu máli skipta á þessu
s.tigi málsins. Hljóðaði hún á
þessa leið:
„Bæjar- og sveitastjóírnir
geta ákveffið, aff sá, er leyfi
hefir fengiff effa fær, skuli greiffa
gjald af sætum effa seldum aff-
göngumiffum, og einnig ákveffiff
hámarksverff affgöngumiffa,
enda samþykki ráffherra há-
marksverðiff. Engar ivilnanir
má veita á greiffslu opinberra
gjalda.“
Með þessari tillögu var bæj-
(Framh. á 4. siðu)