Lesbók Morgunblaðsins - 09.03.1975, Blaðsíða 2
BÖKMENNTIR
OG LISTIR
Nokkrar athugasemdir i upphafi um stilinn.
Sama hvar gripið er niður, langt verður hvergi lesið í
verkum Thors án þess að rekast á alla eftir talda galla á stil
hans:
Merkingarlegt samhengi í textum hans er tiðum lítið eða
ekkert: i kynningum vtsar hann til algengra hugsanavenja.
þess, sem venjulegt fólk er vant að spyrða saman í huga sér
og lætur sem samhengi; persóna, sem sagt er frá, kemst ekki
til skila. er hann klúðrar textann og gefur með því i skyn, að
hann hafi blindast af dáðleik hennar.
Skrúðmælgi, sem höfundurinn stillir endra nær i hóf, verður
oft til lýta vegna ofhlæðis: tvö viðskeyti eru sett á orð t.d. —
..sérleiki" til að skila sterkri kennd en er skotið inn i texta án
nægilegs tilefnis.
Thor ber oft fyrir sig málfar auglýsinga; margræðu með
ríkulegum kennslum og lætur „fljóta" í textanum i stað þess
að smiða þvi viðspyrnu og kanna þanþol þess meðal annarra
hluta málsins, eins og sá gerir oftast, sem hefur eitthvað fram
að færa.
Milli greinaskila koma stundum fyrir pistlar, sem eru
merkingarlausir með öllu, þeir skýrast ekki út frá neinu
heildarsamhengi heldur. Inn i vantar þá orð eða setningar-
hluta. stundum er hugsunin ekki nógu sundurgreind, stundum
er verið að gefa i skyn kæruleysi; eins og Thor er lagið, lýsir
hann þá geðslaginu með klúðruðu máli og tjáningin verður
myndræn. Thor lýsir mjög oft kæruleysi.
Thor gerir svo mikið af þvi að setja eignarfornafn á undan
nafnorði að mál hans forskrúfast iðulega vegna þess eða
verður hjárænulegt, þó Ijóst sé af samhengi að til þess er sist
ætlast. Þessi orðaröð er til áhersluauka en verður að svo
komnu til lýta með svipuðum hætti og væru greinarmerki
ofnotuð.
Oft snýr Thor sig út úr að skrifa lausagopalegar setningar
með þvi að fjarlægja öll greinarmerki umhverfis. —
Fá kynni af höfundi gegnum bækur hans styðja jafn sterkt
þá skoðun, að eitthvert sérstakt samspil eðlislægra eiginleika
manns þurfi svo að hann sé fær um að búa til skáldskap og ef
einn tón vanti geti hann það ekki þótt gnótt sé af öðrum, og
þau er fást við lestur bóka þessa bráðgreinda, listræna
skriffinns; þarna er hann að segja manni af ferðum sinum út
um hvippinn og hvappinn, á fund listamanna þá sérstaklega
og hefur yfirtak mikið dáiæti á þeirri manngerð, alltaf eins og
persóna upp úr bók sjálfur sem berst við að öðlast hlutgegni
og framhaldslif i veruleikanum; menningarlega aristokratiskur
og þó elskulegur og dregur á eftir sér likt og könguló i
morgunsárið, merlandi slóða, sem síðar verður bækur hans,
samkvæmt þverstæðum lögmálum hendinga, kvenlegri sigur-
vimu mitt i ósigrum; heggur hvergi á streng heldur les sig i
sifeilu eftir nýjum í allar áttir meðan hann magnar verk sitt en
hefur ekki vilja listamannsins eða kjark hans til að afmarka
það og hlaða á það sjálft, bæta þvi við heiminn. Og likist i
þessu bitniknum; lifsnautnamanni, sem tengir imynd sina
einhverju einu og nýtur þess með sama sligaða oflæti og hinn
almenni neytandi, sem hann vill þó ekki likjast, glerkúa sinna
og majorkaferða. Kannski vantar hófsemi hins sanna mat-
manns, sem Laxness lýsir i sögu um dúfnaveislu; list er ein og
aðeins ein, hversu margræð sem hún verður, að kunna að hafa
hemil á ástriðum sínum. Þegar ég kenni verka Thors af þeim
sporum sem þau hafa markað sér í minni mitt, eru áhrifin
tilfinningaleg þemba; vitund, sem er ástriðuþrungin og óra-
kennd, um list, sem er i vexti eins og aðskotagróður er dreifist
óðfluga og raskar jafnvægi gróðurþekju, um fjölþjóðlegt
menningarlíf á vesturhveli; list, sem brýtur skilrúm milli
þekkingarhólfa i býkúpum menntasetranna og skil milli vits og
undirvitundar manna; mergðarinnar i löndum þessa heims-
hluta, sekkur ímynd þeirra um sjálfa sig í röst annarra á
flóðskafli ástriðna; Thor hermir af þessari gegndarlausu upp-
reisn lifs gegn dauðleika, likt og skyldleikaleysi þeirra
tvenns væri nýuppgötvað og langær, hæglætisleg
formmyndun menningarlifs ekki einatt hið
mannlega viðbragð við þvl. Við lifum á tímum, sem
uppfylla óskir, aðeins þarf að bera þær fram á meðal
margra og nógu oft og þær verða að veruleika. Og nú
emnig þetta. Höfundur ritar ævisögu sina jafnóðum og hún
gerist og lætur hin orðnu atvik frjóvga hug sinn jafnóðum og
hann ritar um þau; minningarnar tala til sin og hið mælska
tiltal þeirra ásamt þeim mynda samhengi textans; hina einka-
legu fagurfræði hugarins að auki um niðurröðun hinna stærri
hluta frásagnanna, ekki tíma eða rúm, sem hvort tveggja er i
óþökk við manninn, framvarp fortíðarinnar á sjálfri sér inn í líf
nútimamannsins, en alltént úrelt í Ijósi afstæðis og fjölmiðlun-
ar, stigfallandi veruleikaskyns okkar. Kannski þeir tímar séu
liðnir, þegar list var tæki til að afla sér með töfrum lifsviður-
væris, þeir, er hún var aðferð til að endurskapa fortiðina og þá
einnig magna sjálfsimynd samtímamanna og mana þá til
stærri verka, þeir, þegar hún var og reyndi ekki að vera annað
en mönnum til skemmtunar, þeir, er hún var stéttum til
Þorsteinn Antonsson
VAIVCAVELTUR
VFIR VERKUM
THORS
VILHJALMS-
SONAR
Fyrri hloti
upphefðar, aðli eða verkalýð; á sé kominn jöfnuður milli
listamanna og annarra og list ófrágreinanlega samrunnin
mannlifi; listamaður sé ekki lengur særingamaður, sagnaþul-
ur, skemmtikraftur, ofurmenni heldur hvati i efnadeiglu hins
skapandi mannlifs: tengill. Og við stór í smæðinni, frum-
stæðari en menn allt frá fyrstu tíð nema vitum af þessu
frumstæði; göngum nakin á vit tækjanna, eins og eftir andlát
á vit goða sem við hefðum nýskeð frétt að ráði heimi
framliðinna. Kannski. En gerum ráð fyrir að svo sé.
Þetta er Thor, hugsar maður og þekkir Thor af stilnum. Og
finnur sér not fyrir hann, þótt maður sé ekki viss um hver.
Thor segir margt. Þótt ekki sé beinlinis, þá þvi meir óbeinlinis,
likt og molar i mosaikmynd sem hann raði upp af sjálfum sér
og hafi ekki hent í myndina, að minnsta kosti ekki F bili; slikir
fróðleiksmolar verða fundnir i greinasöfnum hans með skáld-
legum og ævintýralegum nöfnum, „Regni á rykið," „Hvað er
San Marinó?" boðlegir til daglegrar notkunar íslendingum,
svo sem greiningar á sálarlifi drauga, skákmanna, auk lista-
manna af öllum toga. En ferðaþættir eru þó meginhluti
ritverka Thors allra. ef undan eru skildar tvær hinar fyrstu
bækur hans. Ferðamaður er Thor, jafnvel er hann greinir frá
sunnudagsgöngu um Skólavörðuholtið. Hann ferðast um
Thor Vilhjálmsson. Frumteikning Baltasars að portretinu, sem
nú er i eigu Listasafns Kópavogs.
gamalgróin menningarsetur Evrópu og festir i stilinn þau áhrif,
er hann verður fyrir þar. Þannig áfram og er i senn þolandi og
áhorfandi en þó þátttakandi I listrænum skilningi: skoðandi
gagnrýnið með tilgátum, sem týnast i textann en kveikja af
sér listrænar andhverfur, ný hugtengsl, nýjan athugunarmáta,
skapnað manna og sambýlishætti; þannig lifir hann I athöfn
og myndferli ytri atburða það, sem við gerum öll innan þess
óhlutstæða en ekki að siður takmarkandi ramma fæðingar,
lifs, dauða, okkar sjálfra; verkin teygja okkur til vitundar um
þetta hlutskipti, likt og heimspekilegar greinargerðir, sem
þýddar hafi verið af sértæku máli yfir á hugsæislegri imyndir
skáldlegs myndmáls: að við séum ferðamenn gegnum lifið
eins og hann um áreitinn heim skynhrifanna. Með verkum
sinum málar Thor mynd af mannlegu hlutskipti, ævarandi, af
manninum sem fanga, en leitar nýrra úrræða, býður fram
önnur til bráðabirgða. i stað hinna hefðarlegri, að brjóta af sér
persónuleikann, eflir hann sinn og ber fram með verkum
sinum boðskap: leggðu lykkju á leið þina, skoðaðu. En í
textunum eru tiðum tilvisanir á og grunsemdarvakar um meira
og minna einkalega þekkingu, sem ekki er látin fylgja og
lesandinn þvi oftast á leið út I einhverskonar upphafna óvissu
(sem reyndar er bara kollurinn á Thor; forkostulegt völundar-
hús); sýnist en reynist ekki og það einnig með öðrum hætti:
hann skoðar ásýndir manna með i bakgrunninn hin ímynduðu
form lista, sem séu þau raunveruleg, andlit fátæktar, þröng-
sýni, lifsleiða. sakleysis, gáska; hvar sem þessi maður fer
fylgja honum eftir, ósýnilegir öðrum en honum, veggir lista-
safnsins og milda um leið og þeir gæða sjálfstæðu gildi
tilfinningar, sem ómótstæðileg samsemd við þessi andlit
vekur, og verður þvi frjálsræði það, sem þeim er nauð.
Samfylgdin er, þegar á allt er litið, inn i heim lista og
snertingin við annan en þeirra blekking. Heimur listfræðings-
ins er endanlega formaður og gf rilsneyðir þann, sem verið er
að lýsa. Úr myndrænum setningum stigandilausra kaflanna,
flúruðum lýsingum og stefnunni á smæðirnar, verður lesin
sterk sannfæring um einangrun listamannsins meðal annarra
manngerða: ofboð, sem er bein afleiðing heimspeki hans um
lifsnautnina. f senn því þörf og vilji til hermetiskrar einangrun-
ar sjálfins.
Thor er Iftillátur og þó dálitið yfirlætislegur I litillætinu eins og
bókststrúarmaður, einkum ber það við, þegar umræðan er
listir, minna, þegar hann er á faraldsfæti, og minnst, þegar
hann fjallar um stjórnmál. Hann er ofboðslega langorður.
Tæknilega sifjulegur. Skemmtilega leiðinlegur. Liggur þvers i
vegi sjálfs sin. Verk hans eru gerð með hagleik, sem er
veraldarinnar: á þeim finnst hvorki upphaf né endir og i þeim
getur enginn öðlast hlutgengi, nema hann taki þátt i að skapa
þau. Leiðinn er hinn heilbrigði, sem er undanfari uppgötvana.
Og magnar með verkunum taumhald liðandinnar á hinn
almenna lesanda, svo að hann verður sér vitandi um það;
afkáraskap þess. Sem áhorfsmaður að hverju einu, er hann i
senn einkar borgaraiegur og hversdagslegur og þó skáldlegur
og sérstæður i mótsögnum og margræðri persónugerð; likur
ungu, ómótuðu skáldi, er hefur ekki komið á vægi milli sjálfs
sin og verka sinna og þó hefur hann að baki aldarfjórðungs
©