Ísafold - 27.11.1912, Síða 4
ISAFOLD
sér að hafa sömu aðferðina við hinar stéttirnar,
verzlunarmenn, sjómenn o. s. frv., og er enginn efi
á að þetta er leiðin sem fara ber til að auðga málið
og bæta í þeim greinum, sem nú ata það og spilla því.
Þá er það og alkunnugt hvern þátt Björn Jóns-
son átti í því að reyna að koma samræmi á íslenzka
stafsetningu. Hann kom fyrstur út íslenzkri stafsetn-
ingarorðbók og hefir með því bætt úr mjóg brýnni
þörf, jafnt þeirra er fylgja Blaðamannastafsetning-
unni í öllum greinum, sem hinna er víkja frá henni
í fleiri atriðum eða færri. Sýnir sala bókarinnar bezt
hve mikil þörfin hefir verið.
Bjöm Jónsson hefir því flestum öðrum fremur á
síðari tímum unnið að þvi að búa í hendur þeirra
sem íslenzku rita. Hann hefir auðgað málið og hreins-
að og verið eitt þess bezta sverð.
»Stíllinn er maðurinn«, það mátti með sanni
segja um Bjöm Jónsson. Hann þurfti ekki að setja
nafn sitt undir grein til þess að menn vissu hver
höfundurinn var. Á hverri hans setningu var skýrt
persónumark. Hvort sem fallandi málsins var létt
eða þung, var hún hans og einkis annars. Hún var
hjartaslag hans og andardráttur. Aldrei lánaður
hljómur úr annara strengjum. Tungutakið alþýðlegt
um leið og það var persónulegt. Náttúrugáfan mikil,
en jafnframt tamin af sterkum vilja. Og vilji menn
vita hve föst og fim tök hann hafði á málinu, þá
lesi menn þýðingarnar hans. Hvergi reynir meira á
þrótt málsins og mjúkleik en þegar á að þýða úr
útlendu máli. En það var Birni Jónssyni barnaleik-
ur. Þýðingar hans á «Auðnuveginum«, á ýmsum
sögum í »Iðunni«, á neðanmálssögum í ísafold, t. d.
»Höfrungshlaupi«, eða nú síðast sögunum eftir Selmu
Lagerlöf: »Herragarðssaga« og »Mýrarkotsstelpan«,
eru gerðar af svo mikilli snild, að hrein unun er að
lesa. Enginn finnur annað en að alt sé frumhugsað
á íslenzku. Málið er alt í senn: glæsilegt, kjarnyrt
°g aþýðlegt, og þó mjúkt i svifum eins og brúðar-
slæða í blænum. Og svo mikil æska og þýðleíki er
í síðustu þýðingunum hans, að mér finst hann nú
vera ungur maður mitt á meðal vor. Og í þessum
verkum sínum verður hann það líka meðan íslenzk-
an lifir.
Guðm. Finnbogason.
Hjálpfýsi og líknarlunð.
Fátt og jafnvel ekkert er mér jafn-minnisstætt um
Björn Jónsson, eftir hin löngu kynni, sem eg hafði
af honum, sem hjálpfýsi hans við þá, sem hann vissi
í nauðum stadda og hjálparþurfandi; var það hvort-
tveggja, að hann var fljótur að bregða við og að
það munaði um hann, þar sem hann lagðist á sveifina;
var eins í því sem öðru, að betra var fylgi hans
eins, en margra annara. Hann hafði hvorki þá né
endranær þann sið, að eyða tímanum í að telja saman
Ijónin og steinana, örðugleikana og torfærurnar, sem
á leiðinni kunnu að vera. Og fátt hygg eg að Bjöm
Jónsson hafi starfað með eins ríkum hjartans tilfinn-
ingum og með jafn-innilegri hjartans ánægju, sem
þetta, að hjálpa þeim, sem i nauðum voru staddir,
og umfram alt, að hjálpa þeim svo, að þá munaði
um það, að hjálpin kæmi þeim að réttum og full-
um notum, að þeim væri borgnara á eftir.
Það eru einkum tvö atriði, sem mér eru minni-
stæðust í þessum efnum, af því að eg var við þau
bæði riðinn, og hafði því svo mikið af hjálpfýsi Björns
Jónssonar að segja og ráðdeildinni og dugnaðinum,
sem hjálpfýsinni var samfara.
Það bar við vorið 1893, að skip fórst fyrir Land-
eyjasandi; það var að koma úr Vestmanneyjum, og
var á því fjöldi karlmanna úr Austur-Landeyjahreppi;
fórst þar mikill hluti bænda og verkfærra karlmanna
úr þeirri sveit; voru ástæður sveitarinnar og hagur
hinn hörmulegasti eftir slysið, mörg heimili bjargar-
laus og karlmannalaus.
Rétt eftir druknun þessa messaði eg á Árbæ i
Holtum; þar bjó þá Páll Briem sýslumaður.
Við kirkjuna var staddur rnaður framan úr Land-
eyjum, er sagði greinilega frá bágindunum og vand-
ræðunum í Austurlandeyjum eftir mannskaðann.
Eftir messu áttum við sýslumaður all-langt tal
um þetta, og vorum á eitt mál sáttir um það, að
eitthvað yrði að gera; en hitt var okkur ekki þegar
Ijóst, hvaða ráð skyldi upptaka.
Þá skaust fram úr mér: »Eigum við ekki að
skrifa Birni Jónssyni?« Sýslumaður var því þegar
samþykkur.
Eg reið heim um kveldið, skrifaði um nóttina
og kom bréfinu til B. J. á mann, sem suður fór
morguninn eftir.
Þetta fór alt eins og í sögu segir.
Björn Jónsson birti þegar í næstu ísafold lýsingu
bréfsins á eymdarhag manna austur þar, skoraði á
góða menn að hlaupa nú drengilega undir bagga,
kom þegar samskotanefnd á laggirnar, og peningar
söfnuðust þegar bæði fljótt og vel, eins og oftar hjá
Reykvíkingum.
Á laugardaginn fyrir hvitasunnu — mig minnir
það væri þann dag— kom til mín sendimaður með bréf
frá Bimi Jónssyni með þeim ummælum, að búið væri að
kaupa kommat og bjargræði fyrir svo og svo mörg
hundruð krónur, leigja gufubát til að flytja vörumar
austur að Landeyjasandi, og peningar kæmu með
pósti til að bæta úr öðrum þörfum ekknanna og föður-
leysingjanna. En nú yrðum við þar austur frá
að taka mannlega á móti, svo gufubáturinn þyrfti
ekki að bíða um skör fram.
Eg fór fram að Árbæ til sýlumanns með bréfið, og
átti hann með hinum alkunna dugnaði sínum, hlut að
því, að taka móti hinni góðu sendingu Sunnanmanna.
Samskotin urðu undir forustu Björns Jónssonar
afarmikil, varð að lokum afgangur talsverður, og af
honum stofnaður sjóður fyrir Austur-Landeyjahrepp,
til styrktar ekkjum og munaðarleysingjum, að mig
minnir.
Margir áttu þakklæti skilið fyrir þessa góðu og
drengilegu hjálp, en fyrstur allra Björn Jónsson. Var
mér kunnugt um, að hans var þá minst þar austur
frá með innilegum þakklætistilfinningum af mörgum.
Hitt skiftið var jarðskjálftaárið mikla, árið 1896.
Aðfaranótt sunnudagsins 6. september kom lang-
versti kippurinn i ölfusinu; þá hrundu þar um 30
bæir, meir og minna; ástandið var hömulegt í sveit-
inni. Fólkíð var sem þrumu lostið af ótta; allir lágu
úti við illan og lélegan aðbúnað; verst leið þó börn-
um og gamalmennum. Horfurnar voru ljótar; komið
að hausti, mannahíbýli og fénaðarhús lágu niðri í
hálfri sveitinni.
Sunnudaginn 13. sept. var landsynningsrok og
rigning að sama skapi; eg hafði verið á ferð allan
daginn út um sveitina i einhverjum framkvæmdum;
kom heim undir kveld hrakinn og þreyttur, og bjóst
að fleygja mér í blautt tjaldið um kvöldið, þvi öll
hús voru niður fallin. '
En þegar eg kom heim, þá var Björn Jónsson
kominn.
Aldrei hefi eg fengið eins góðan gest; því síður betri.
Það var eins og með honum kæmi nýtt þrek,
nýr kraftur, nýtt ljós og nýjar vonir. Mér fanst
sem blautt og kalt tjaldið yrði að bjartri og hlýrrí
höll; ylurinn og birtan streymdi til okkar allra tjald-
búanna, frá þessum góða gesti; við vissum öll og
fundum, að úr þvi Björn Jónsson var kominn til
skjalanna, þá mundi eitthvað skipast til hins betra.
Okkur leíð ekki vel, en við vissum að mörgum leið
miklu-miklu ver; og við treystum honum allra manna
bezt til að hefjast handa, til að hafa bæði ráð og dáð
til að bæta úr einhverjum vandræðunum.
Ekki gat eg boðið honum betra en eg og fólk
mitt átti víð að búa, að liggja í öllum fötunum hjá
okkur i tjaldinu; en hann tók því öllu með þökkum
og kvað sér ánægju að smakka á útilegu-lífinu hjá
okkur, sem jarðskjálftarnir höfðu leikið harðast.
Þegar við vorum búnir að fá einhverja hressingu
tíl að taka úr okkur versta hrollinn, þá segi eg við
hann: »Nú ætla eg að sýna þér, hvernig fólkinu
hérna í hverfinu líður«. Hann kvaðst þess fúsastur
og albúinn.
Við gengum siðan á alla bæina í Arnarbælis-
hverfinu.
Alstaðar lá fólkið úti þrátt fyrir illviðrið. Víð-
ast höfðu menn borið saman heybagga, gert úr þeim
skýli og breitt yfir brekán, rúmábreiður og rekkju-
voðir. öllum mun skiljast, hvemig vistin hefir verið
í þessum híbýlum í roki og stórrigningu; öllum leið
auðvitað illa, en lakast þó aumingja börnunum og
gamalmennunum, þar sem þau voru.
Meðan við vorum að ganga milli heimilanna, þá
talaði Björn Jónsson fátt, en það sá eg, að hann
hugði vel að öllu. En þegar við vorum komnir
heim að Arnarbæli og inn í tjaldið aftur, tjaldið, sem
blessaður karlinn hann Tryggvi Gunnarsson hafði
lánað mér með sinnialkunnu vinsemd og alúð, þá man
eg, að Björn Jónsson sagði: »Þetta má ekki svona til
ganga; bömin missa heilsuna og jafnvel deyja, ef
þessu illviðri heldur áfram; og við því má búast,
þegar þessi tími er kominn«.
Þetta var hverju orði sannara.
En hvað átti til bragðs að taka. Um það rædd-
um við lengi fram og aftur, meðan landsynningurinn
og rigningin lamdi utan tjaldið. Loks kom hann
um kveldið með þá uppástungu, að taka öll börn,
sem við bágust kjör áttu að búa, og flytja þau suður
í Reykjavík.
Eg man, að mér þótti hugsunin og ráðagerðin
nokkuð stór og fyrirferðarmikil fyrsta kastið, því þá
vora vagnferðir ekkert farnar að tíðkast. En Birni
Jónssyni óx þetta alls ekki í augum; sagði Reykvik-
inga mundu bregðast skörulega við þessari nauðsyn,
og krakkana mætti flytja á vögnum, og vagna mundi
mega fá í Reykjavík; á þessu mundu engar torfærur
verða, sízt þær, er ekki mætti þegar sigrast á.
Morgunínn eftir var hann snemma uppi — það
tók ekki langan tíma hjá okkur að klæðast; við
sváfum í sömu flatsænginni í öllum fötunum. Hann
kvaðst hafa sofið illa um nóttina, börnin í heyskýl-
unum hefðu haldið fyrir sér vöku; nú væri að komast
suður og reyna að koma niður krökkunum og fara
að flytja þá.
Er þar skjótt yfir sögu að fara, að Björn Jóns-
son reið suður um daginn, stofnáði til almenns fundar
um kveldið og bar þetta mál upp fyrir körlum og
konum. Reykvíkingar tóku málaleitunum þessum
afbragðsvel; var þar afráðið, að flytja börn af jarð-
skjálftasvæðinu suður til Reykjavíkur, og einnm degi
seinna kom fyrsti barnavagninn austur. Fylgdi hon-
um bréf frá Bimi Jónssyni, þar sem hann fól mér
að safna saman bömum um ölfus og Flóa og koma
þeim jafnan i tæka tíð á einn stað, þar sem að þeim
væri aðgangur í hvert sinn, er vagninn kæmi aust-
ur yfir Fjallið.
Viða sá eg mæðurnar gráta af gleði, er börn
þeirra komust úr jarðskjálftaeymdinni og til betri
heimkynna, og feðurnir sögðu sig færa í allan sjó,
þegar þeir voru orðnir áhyggjulausir um börnin fram
eftir haustinu, meðan þeir voru að koma upp skýl-
um til vetrarins.
Marga og góða hjálp fengu menn á þeim erfiðu
tímum úr ýmsum áttum, bæði frá Reykvíkingum og
öðrum, en þessi hjálpin var ein hin notalegasta og
mannúðar- og mannelskuríkasta af þeim öllum.
öll börnin dvöldu lengi fyrir sunnan og áttu
sældaræfi, sum ár eftir ár, og sum eru enn ekki
austur komin.
En — þegar bömin fóru að tínast heim aftur,
þá var alment viðkvæði, að þau »væru útlítandi eins
og kongaböm«, svo voru þau sælleg, vel og rík-
mannlega fötuð, og svo mikið fylgdi þeim mörgum
af ýmsum góðum gjöfum úr vistunum i Reykjavík.
Eg heyrði margan þá leggja miklar og heitar
blessunaróskir yfir Reykvíkinga, sem og var verðugt,
fyrir þessa góðu og mannúðarríku hjálp. En — um
endilanga Árnessýslu og Rangárvallasýslu, svo langt
sem jarðskjálftavandræðin náðu, var nafn Björns
Jónssonar nefnt með meiri virðingu og meiri þakk-
lætishug heldur en nafn nokkurs annars manns.
Allir vissu, að hann átti upptökin að þessu, og fleiru
í þessa sömu átt, og hafði fyrst og fremst allra lagt
fram tíma og fyrirhöfn til að koma þessu í fram-
kvæmd.
Og þegar eg í vor kom austur um jarðskjálfta-
leytið og fann þar gamla og góða vini og kunningja,
marga í nýjum og þungum jarðskjálftanauðum, þá
var það sama viðkvæðið hjá flestum einhvern tíma
áður en samtalinu lauk: »Hvað segið þér mér nú
af Birni Jónssyni? Sá var nú betri en enginn héma
um árið!« Eg fann það þá, og hefi oft fundið það
áður, að »andinn lifði æ hinn sami«, virðingar og
þakklætisandinn hjá almenningi i garð Björns Jóns-
sonar fyrir hina góða og drengilegu hjálp, sem hann
hafði veitt mönnum oftar en einu sinni á þungum
og erfiðum tímum.
Alþýðan íslenzka kann oft að koma vel orðum
að tilfinningum sinum, og hún er oft minnug á það,
sem henni er vel gert; Björn Jónsson var betri en
enginn þeim sem bágt áttu, og hann náði til, og
margur islenzkur alþýðumaðurinn mun muna lengi
nafn hans, geyma það í þakklátri endurminngu.
Nú eru jarðskjálftabörnin komin upp, orðin full-
orðnir menn, en ekki trúi eg því, að þau ekki kunni
flest að nefna nafn Björns Jónssonar með virðingu,
nafn þess mæta manns, sem reyndist þeim og foreldr-
um þeirra betri en cnginn á þrautatímum og í hörm-
unga sporam. Og laust trúi eg hinu, að ekkjurnar
í Austur-Landeyjum, sem mistu menn sína og syni
árið 1893, og sem nú kunna á lífi að vera, minnist
ekki með þakklátum huga Björns Jónssnnar, nú þegar
þeir heyra, að hann er fallinn í valinn.
Þannig mætti halda lengi áfram upp að telja þá,
er mega minnast hans með þakklæti, því margur átti
honum þakkarskuld að gjalda.
»Sá var nú betri en enginn«, svo mælir íslenzk
alþýða um sina beztu menn. Þau ummæli eru ein
af hennar stærstu lofsorðum.
Björn Jónsson var betri en enginn nauðstöddum
mönnum, og öllum sínum vinum, fús að hjálpa og
fljótur að hjálpa, »vinur, sem í raun reyndist«. Hann
hlífði hvorki sjálfum sér, tíma sínum né fé, ef hann
vissi vini sína í nauðum stadda; og það var gert,
sem hann gerði.
í engu var hann meðalmaður.
»Höfði hærri en alt fólkið«. Svo er minst eins
af fornkonungum Austurlanda.
Svo minnumst vér Björns Jónssonar, vér hinir
fornu vinir hans, sem þekt höfðum hann og um-
gengíst hann einn áratuginn eftir annan, þekt hann
hryggan og glaðan, sjúkan og heilbrigðan, þekthina
fölskvalausu mannelsku og líknarlund, sem hann hafði
að geyma, þekt hinar næmu og viðkvæmu tilfinning-
ar hans, hina barnslegu og góðu sál, sem liinn sterki
maður var gæddur.
»Höfði hœrri en alt fólkið«, svo mun mynd hans
standa fyrir vorum sjónum, það sem eftir er æfinnar.
Og — »sá var nú betri en enginn, þegar á lá«,
svo munu íslenzkir alþýðumenn mæla við syni sina,
er þeir minnast Björns Jónssonar.
Ólafur Ólafsson.
Ritstjórar: Ólafur Björnsson og Sigurður Hjörleifsson.
ísafoldarprentsmiðja.