Ísafold - 23.12.1878, Blaðsíða 2

126
ÍSAFOLD.
*7l2<S
um, sem síðar verða nefndar). Hverju
hann með einurð sinni og þreki gat á
stuttum tíma til vegar komið; sjest á
því, að með konungsúrsk. 4. jan. 1752
gefur Friðrik V. jarðirnar Effersey,
Reykjavík og Hvaleyri til hinna nýju
verksmiðjustofnana, eða „innrjettinga11,
sem þær þá voru kallaðar*. í allt gaf
konungur frá 1752 til 1759, eptir viður-
kenningu Skúla sjálfs (Deo, regi, patriæ
bls. 321, neðanm.), til stofnananna 61300
rd., auk 4800 rd., sem hann gaf Skúla
persónulega, og erþó ekki ljóst, hvort
jarðirnar og lóðin eru taldar í þessari
upphæð. Með samþykkt, staðfestri af
konungi sama dag (4. janúarmán. 1752)
var ákveðið (1 gr.), að „enginn nema
landsbúar og þeir útlendingar, sem væru
í brauði stofnananna, mættu vera hlut-
takendur“, (þetta myndi hin íslenzka
stjórnardeild nú á dögum líklega kalla
íslenzkan og „óhafandi höldsrjetF), og
urðu með því verksmiðjurnar, sem sje
spunastofa, vefnaðarhús, sútaraskemma,
litunarskáli, þófaramylla í Elliðaánum,
færasnúningsvjel, brennisteinsnámið og
fiskihúkkerturnar, ■—■ allt eign þeirra
landsbúa, sem hluti áttu; (hvert hluta-
brjef var þá uppá 50 rd.). f>ar á ofan
höfðu margir liðljettingar, bæði karlar
og konur, stöðuga og góða atvinnu
(1763: 16 sveinar, 45 drengir, 40 kvenn-
menn við klæðasmiðjuna eina). Kostn-
aður hlaut nú í upphafi að vera ærinn,
sjer í lagi á meðan verið var að kenna
íslendingum nýja vinnuaðferð, en þó
verður ekki komizt nær, en stofnan-
irnar hafi yfir höfuð borgað sig, að
fiskiveiðunum einum undanskildum.
Eptir reikningi Skúla (Deo, regi,patriæ
bls. 386) var hinn hreini arður í 12 ár
(1752—1764), 1., af klæðasmiðjunni:
hjer um bil 7000 rd. 2., af brennisteins-
náminu: 3344 rd. 3., af færasnúningi:
507 rd. 4., af sútaraskemmunni: 320 rd.
Aptur á mót tapaðist á húkkertunum
23595 rd., sem kom af því, að hör-
mangarar afsögðu að flytja nokkuð
til landsins af því, sem stofnanirnar
við þurftu, svo það varð að brúka skip-
in til flutninga í stað þess, sem þau voru
tilætluð, fiskiveiða. þ>ess utan brann
mikið af húsum stofnananna snemma
á árinu 1764; fjárfárið spillti fyrir ull-
arkaupunum, og fleirí slis vildu til, sem
stóðu stofnununum fytir þrifum; þó var
ekkert eins andvigt vexti þeirra og við-
gangi, eins og mótspyrna hörmangar-
anna, sem spilltu fyrir þeim bæði ut-
anlands og innan. Enda fengu mang-
arar að finna við hvern þeir áttu. Skúli
keypti upp alla ullílandinu, sem hann
gat í náð, sendi stórlestir eptír henni
austur og norður, sótti hana sjóleiðis
*) pær áttu að gjalda prestinum. Tltodal stípt-
amtmaður segir 1770, að hið almenna
verziunarfjelag eigi Heykjavíkurkirkju,
en í dómsaktinum í máli Skúla við fje-
lagið stendur (bls.1228), „að innrjetting-
arnar eigi kirkjuna“. Lengi hefir vafi
yerið um hver hnossið á.
að vestan; efldi sem mest saltfisksverk-
un og ljet flytja hann á húlckertunum
til Norvegs og Danmerkur, o. s. frv.,
svo í mörgu falli varð einokun ekki
komið við. þ>að fór smámsaman að
draga úr verzlun mangaranna, og rak
að því, að þeir 1757 sögðu einkaleyfinu
(Octroy) upp við árslok 1758. f>etta
frjetti Skúli með vorskipum 1757, því í
maímánuði sama árs var konungur, fyr-
ir tilstilli Skúla og Heltzens, auk þess
að gefa hörmangara jifjelaginu haröar
átölur, búinn að úrskurða: a., að hluta-
veltan íslenzka mætti bæði flytja út
fisk og vinnu stofnananna (klæði, súta-
skinn, brennistein o. s. frv.) og inn apt-
ur nauðsynjar þeirra. b., að flytja
mætti á hukkertunum húsavið og korn
til útsáðs frá Noregi. c., að hlutavelt-
an mætti bæði kaupa ull og skinn af
innlendum (án meðalgöngu kaupmanna)
og selja þeim aptur klæði og sútaskinn.
d. , að mangarar þetta eina ár, (1758)
sem þeir eigi eptir að verzla á Islandi,
skuli skyldir að afhenda hlutaveltunni
100 skpd. ullar gegn 20 rd. fyrirskpd.
e. , að mangarar flytji frítt til landsins
sáðkorn, hamp, hör — og kálfræ, en f.,
að stofnanirnar á vertíð ekki haldi
fleiri en 20-—30 fasta fullgilda karlmenn.
— Greip Skúli nú tælcifærið, og vakti
alla höfðingjana við Oxará úr svefni
með sinni alkunnu Pro memoria um
verzlun Islands, dagsettri g. júlí 1757,
og tafarlaust skoraði Magnús amtmað-
ur Gíslason á þá, sem á þingi voru,
lögmennina Svein Sölvason og Björn
Markússon og 9 sýslumenn, að ræða
þá þegar verzlunarmálið. þessir voru
ekki sjálfir viðlátnir, en gáfu Skúla og
fimm sýslumönnum umboð sitt til þess
að afráða hvað gjöra skyldi. Varð þá
úr, að fundur var haldinn } Viðey um
haustið, og Skúla falið af Magnúsi
amtmanni Gíslasyni, Ólafi varalögmanni
Stephánssyni og 5 sýslumönnum fyrir
allra hönd, að sigla á konungs fund
og reyna að koma verzluninni í það
horf, sem bent hafði verið á í álits-
skjali hans, og sem sjer í lagi hneig
að því, að landsbúar sjálfir undir for-
sjá stjórnarinnar eignuöúst verzlunina,
þó með þeirri breytingu, að' Finnmerk-
ur verzlun skyldi aðskilin frá verzlun
íslands, og að verzlunimii og verksmiðj-
unum vœri steypt saman. Fylgdu þessu
umboði innilegustu áheit Magnúsar
amtmanns Gíslasonar í brjefi 6. okt. 1757.
Skúli sigldi, og urðu úrslit málsins þau,
að konungur tók sjálfur að sjer verzl-
unina 1759, og setti Marcus Pahl fyrir
umsjónarmann yfir henni hjer á landi.
þ>essi konungsverzlun stóð, eins og
menn muna, til 1763, og var gengi
stofnananna og Skúla sjálfs þá mest.
Verksmiðjurnar þróuðust, þó ýmislegt
bagaði, en konungur tapaði; enda var
það ekki meining Friðriks V. að græða
á íslandi; hann hafði þá einlægu ástund-
un að koma landinu upp. Allt fyrir
það var varla von, að stjórnin- til lang-
frama vildi halda fram verzlun sjer til
skaða, og var hún því aptur 1763 um
20 ára tíma seld nýju fjelagi í hendur,
■sem nú hjet: hið almenna verzlunar-
fjelag. Átti þetta fjelag einnigað taka
að sjer stofnanirnar, svo hvorutveggju
var nú steypt saman. Eigendur stofn-
ananna (eða hlutabrjefanna í stofnun-
unum), urðu undir eins sameigendur
verzlunarinnar að tiltölu við upphæð
hlutabrjefanna (sem nú voru gjörð 50
að tölu upp á 500 rd. hvert, eða alls
25000 rd.). Varð Skúli einn af forstjór-
um þessa nýja fjelags, fyrir hönd stofn-
ananna og hinna íslenzku eigenda. þ>á
átti hið nýja fjelag við samsteypuna
að lúka 5000 rd. af skuldum innrjetting-
anna, og 28 rd. af hverju hlutabrjefi,
(hverjum 500 rd.), eða 1400 rd. samtals
af öllum 50 hlutabrjefum á ári.
Með þessum fjelagsskap byrjaði
mótlæti Skúla og stofnananna. Hefðu
jafnhyggnir menn eins og Skúli, Magn-
ús Gíslason og Ólafur Stephánsson mátt
sjá það fyrir. Raunar v'oru hinir tveir
síðarnefndu hvatamenn til samsteypunn-
ar; en þó þetta atriði, eins og að fram-
an er getið, væri tekið fram í umboði
Skúla, þegar hann fór hjeðan 1757—58,
þá var það engan veginn sett sem gagn-
gjört skilyrði, og þar sem hann eptir á,
þegar í mál og óefni var komið, vildi
kenna Magnúsi Gíslasyni og greifunum
Thott og Moltke um (Dómsakt, bls. 111),
þá eru það öllu fremur iðrunarorð, en
sannmæli. Hann gekk sjálfur að þess-
um kjörum við þann mann, sem af hálfu
Kaupmannahafnar kaupmanna stóð fyrir
samningunum, ráðmann Skibsted,^kunn-
ingja sinn, og var honum, eptir því sem
næst má komast, enginn nauðungar-
kostur. En hjer er sumt óljóst í þeim
skjölum, sem þessi þáttur hefir við að
styðjast; þó er hætt við, að efnahagur
Skúla sjálfs hafi verið orðinn flæktur í
efnahag stofnananna. Víst er það, að
hann var, að minnsta kosti að nafninu,
eigandi að öllum helmingi hlutabrjef-
anna, og líkast til hefir of mikið af eig-
um hans verið bundið í þeim, til þess
hann, auk annars kostnaðar, margra
og dýrra ferða landa á milli, mikillar
fjölskyldu, umfangsmikils búskapar o.
fl., hafi þolað, að láta talsvertfje standa
arðlaust, þangað til stofnanirnar af eig-
in rammleik færu að gefa stöðugan og
reglulegan afrakstur. Honum var, eins
og Hannes biskup um hann segir, ekki
gefið að fara laglega með lítið, og hann
munaði því um, bæði að fá ákveðna
vöxtu af hlutabrjefum sínum, föst laun
sem forstjóri stofnananna (300 rd. á ári)
og 5000 rd. tillag af verzlunarfjelaginu,
til að höggva skarð í skuldir þeirra.
Sama mun mega segja um hina aðra
hluta-eigendur, og svo varð það úr, að
stofnanirnar voru, gefnar á fjelagsins
vald. það var sýnt hjer að framan, að
þó hinar eiginlegu verksmiðjur borguðu
sig, þá tapaðist á húkkertunum einum
meira, en svaraði arðinum af öllu hinu,