Lesbók Morgunblaðsins

Ulloq
Ataaseq assigiiaat ilaat
Saqqummersitaq pingaarneq:

Lesbók Morgunblaðsins - 03.03.2001, Qupperneq 5

Lesbók Morgunblaðsins - 03.03.2001, Qupperneq 5
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 3. MARS 2001 5 hafa margt við sig sem hægt er að spá í og túlka – það má í raun lesa þá eins og ritmál og gilda í aðalatriðum sömu aðferðir í þeim vísindum. Þær felast í að skilgreina einkenni og bera þau saman við sömu einkenni í öðru samhengi – úr því fæst þá merking. Lestur forngripa er bara sjaldgæfari hæfileiki en lestur fornrita, hann krefst meiri og sértækari þekkingar á fáheyrð- um atriðum, en fyrst og fremst á hann sjaldan við því algjör minnihluti forngripa er þess eðlis að hægt sé að lesa hann með þessum hætti. Af þeim sökum fannst Kristjáni að því væru klár takmörk sett hvað fornleifafræðin gæti lagt til málanna – hann þekkti öll málin og alla gripina og vissi af reynslu að ólíklegt er að nýir gripir komi í ljós sem gerbreyti þeirri fortíðarmynd sem ritheimildar bregða upp. Fornleifar í fjölmiðlum Það er líka alveg rétt hjá Kristjáni og forn- leifafræði sem fæst eingöngu við að sanna eða afsanna það sem fram kemur í ritheimildum getur aldrei orðið mjög frjó. Hún verður í besta falli myndskreyting, uppfyllingar- og ítarefni sem gerir söguritið skemmtilegra, hjálpar les- andanum að sjóngera fortíðina en breytir í raun litlu um skilning hans á henni. Það er hins vegar á þessu plani sem fjölmiðlar fjalla um fornleifa- fundi og í huga almennings er það þetta sem fornleifafræðingar gera – þeir finna bæ Ingólfs og atgeir Gunnars og virðist engan hneyksla þótt tugum milljóna sé eytt í slík verkefni. Nú stendur yfir uppgröftur við Aðalstræti í Reykjavík og þar hafa meðal annars verið grafnar fram leifar Innréttingahúsa frá seinni hluta 18. aldar. Ein fyrsta fréttin sem greindi frá þessum uppgrefti nú í janúar fjallaði að stórum hluta um stétt sem verið hefur í húsa- porti milli þriggja samtengdra Innréttingahúsa. Það sem blaðamanninum fannst merkilegt var að stéttin skyldi vera þarna – það dugði honum, og sennilega lesendum hans, að fundist hefði mannvirki sem hægt er að benda á og segja: „svona var umhorfs á Innréttingatímanum í Reykjavík – þarna gæti Skúli Magnússon hafa gengið um. Á sama plani væri svo sagnfræðing- urinn sem tæki ljósmynd af stéttinni og setti hana í bók sína um sögu Innréttinganna til að brjóta upp textann eins og það er kallað. Það er auðvitað ekkert að þessu, en sem skattgreiðandi í Reykjavík þá myndi það hneyksla mig ef annað kæmi ekki út úr upp- greftinum en upplýsingar af þessu tagi. Borgin ætlar að eyða tugum milljóna í uppgröftinn og má vel spyrja hvort ekki væri ódýrara og árang- ursríkara að ráða hóp sagnfræðinga til að rann- saka sögu Innréttinganna, enda liggi eitt og annað óuppgrafið um þær í skjalasöfnum. Því myndi maður svara játandi ef frétt blaðamanns- ins gæfi rétta mynd af því vísindastarfi sem fram fer við Aðalstræti þessa dagana. Það gerir hún ekki af því að hann lét sér nægja að gleðjast yfir stéttinni eins og maður myndi gleðjast yfir bók sem finnst án þess að spyrja um hvað stóð í bókinni. Um hvað er stéttin heimild? Fyrsta svarið sem mönnum dettur í hug er að hún sé heimild um Innréttingarnar. Hún er það kannski en hún er að mínu viti hundómerkileg heimild um þær og bætir litlu við lýsinguna á henni í úttekt frá 1759. Það má líka segja að einhvers virði sé að geta nú endurgert þetta smáatriði í heildarmynd verksmiðjuþorpsins – það er gagnlegt að hafa aðgang að slíkum upplýsingum þegar gera á lík- an, eða kannski leikmynd fyrir kvikmyndagerð. Og menningarfornleifafræðingur af kynslóð Kristjáns Eldjárns myndi túlka gerðfræði stétt- arinnar – hún ber vitni um ákveðið verklag og er örugglega lögð af Dönum. Hann myndi jafnvel líka spá í táknfræði stéttarinnar – hún sýnir að menn reyndu af praktískum eða fagurfræðileg- um ástæðum að halda forinni milli húsa í skefj- um. Mönnum á 18. öld var ekki sama um nán- asta umhverfi sitt og lögðu á sig vinnu við að fegra það og bæta. Með þessum hætti má kreista nokkra þekk- ingarmola út úr þessari stétt og eru þeir auðvit- að góðra gjalda verðir en þetta eru samt ekki ástæðurnar fyrir því að menn ráðast í dýra forn- leifauppgrefti. Fyrir fornleifafræðing hefur stéttin í Aðal- stræti 14 svipað gildi og einhver tiltekin setning úr miðri Íslendingasögu. Setningin ein og sér er takmörkuð heimild – af henni má kannski draga einhvern lærdóm eða fá innsýn inn í miðalda- heiminn en gildi hennar liggur fyrst og fremst í því að vera hluti af heild. Þetta snýst því að hluta til um mælikvarða – það sem gestur sér eða er mest áberandi í forn- leifauppgrefti er ekki endilega hinar merking- arbæru einingar sem fornleifafræðingurinn fæst við. Fyrir honum er uppgröfturinn allur eins og bók – og ekki frekar en að sagnfræð- ingur getur tjáð sig af mikilli speki um heimild- irnar sem hann fæst við fyrr en hann er búinn að lesa þær þá getur fornleifafræðingurinn oft lítið sagt sem heyrir til stórtíðinda í fortíðar- bransanum fyrr en hann hefur lokið við upp- gröft sinn. Þetta snýst hins vegar líka um orðræðu. Orð- ræða sagnfræðinnar byggir á ritheimildum – hún er nálgun á fortíðina sem takmarkast alger- lega af eðli heimildanna sem hún byggist á. Það dettur engum í hug að ritheimildir gefi alhliða eða fullkomna mynd af lífi mannanna. Og eftir því sem við förum lengra aftur í fortíðina þeim mun takmarkaðra verður sjónarhorn ritheim- ildanna. Viðfangsefnin sem sagnfræðingar hafa valið sér mótast af þessu og þau eru líka samofin hugmyndum manna um hvað það er við fortíð- ina sem máli skiptir. Á undanförnum áratugum hafa sagnfræðingar verið að brjótast undan hinni hefðbundnu söguskoðun og látið reyna á hvort heimildirnar geti ekki svarað öðruvísi spurningum, spurningum sem almenningur myndi ekki endilega eiga von á að menn vildu reyna að spyrja. Þrátt fyrir að ýmis ný svið hafi opnast með þessu eru ákveðin svið mannlegrar tilveru sem ekki er hægt að nálgast með skoðun ritheimilda, og aðrar hliðar á hag- og félags- kerfum sem hægt er að ímynda sér. Nýir straumar Um og upp úr 1960 uppgötvuðu fornleifa- fræðingar að til væru aðrar hliðar á fortíðinni en þær sem ritheimildir segja frá. Þá átti sér stað heilmikið uppgjör við menningarfornleifafræði eins og þá sem Kristján Eldjárn er fulltrúi fyrir og ungir og reiðir fornleifafræðingar – einkum í Bandaríkjunum – höfnuðu hinni sagnfræðilegu orðræðu fornleifafræðinnar og vildu byggja sér sjálfstæða orðræðu. Þessi stefna, sem kölluð er Nýja fornleifafræðin eða prósessúal fornleifa- fræði, sótti styrk sinn til tölfræði, félagsvísinda og landafræði. Listfræðilegum aðferðum og un- un góðra gripa var kastað fyrir róða og í stað þess var hafist handa við að búa til lýsingar á horfnum samfélögum sem byggðust á mæling- um, vegalengdum, fjölda eða þyngd gripa og innbyrðis afstöðu þeirra. Það er einföldun, en segja má að samhengi fornleifanna, bygginga eða gripa, hafi fengið merkingu þar sem áður var aðeins spáð í þær sem einstaklinga. Þessar nálganir hafa reynst frjóar og skilningur manna á forsögulegum samfélögum hefur aukist gríð- arlega. Og lesendum þarf ekki að koma á óvart að þar sem til varð prósessúal fornleifafræði þá er nú komin póst-prósessúal fornleifafræði, en hún hafnar kerfisáráttu og talnagleði forvera sinna og leggur áherslu á túlkun og hinar hug- lægu breytur í mannlegu samfélagi. Lítil merki hafa sést um þessa þróun á Ís- landi, enda hefur ekki verið sama þörf á nýjum aðferðum hér þar sem við höfum þegar ágæta mynd af fortíð lands og þjóðar byggða á rit- heimildum. Íslenskir fornleifafræðingar hafa fyrst og fremst fengist við að finna svör við sagnfræðilegum spurningum, fylla út í hina sagnfræðilegu mynd og framleiða myndefni. Þeir hafa sýnt furðulega lítinn áhuga á að búa til sjálfstæða orðræðu um fyrstu tvær aldir Ís- landssögunnar – sem þó er forsögulegur tími og nokkuð ljóst að aðrar heimildir en fornleifar eru ekki líklegar til að bæta við þekkingu okkar um hann – og ekki sýnt minnstu tilhneigingu til að búa til sjálfstæða orðræðu fornleifafræði hins sögulega tímabils eftir 1100. Þetta væri þó alveg hægt og ætla ég að ljúka máli mínu á að taka dæmi sem ég held að lýsi þeim möguleikum sem fyrir hendi eru. Meðal hefðbundinna verkefna íslenskra forn- leifafræðinga er að velta fyrir sér þróun ís- lenska torfbæjarins. Það er að segja hvað olli því að íveruhús manna breyttust smátt og smátt frá einföldum skálabyggingum til gangabæja með mörgum litlum herbergjum? Það er nokk- uð samdóma álit þeirra sem um þetta hafa fjallað að í þessari þróun megi sjá merki um hnignun, einkum í hinum síðari stigum hennar, og hafa menn jafnvel reynt að tengja þessa þró- un við hag þjóðfélagsins á sviðum eins og versl- un og sjálfstæði; stór og einföld hús eru þá á tímum sjálfstæðis og frjálsrar verslunar en hús- in minnka og skiptast meira niður eftir því sem stjórn landsins og verslun við það kemst meira og meira í hendur útlendinga. Ástæðurnar fyrir þessari þróun húsagerðar sem helst hafa verið nefndar eru annars vegar kólnandi veðurfar á síðmiðöldum og fram yfir 1800 og hins vegar þverrandi aðgangur að góðu byggingarefni. Meiningin er þá sú að menn vildu hafa byggt sér stóra og einfalda skála en bara gátu það ekki vegna ytri aðstæðna og urðu að láta sér nægja þrönga torfkofa í staðinn. Síðan hefur það farið eftir því hvort menn eru hallari undir vistræði- legar eða efnahagslegar skýringar á harmsögu þjóðarinnar hvora orsökina menn telja mikil- vægari. Fyrsta viðbragð prósessúal fornleifafræðings við slíkum hugmyndum væri að spyrja hvort þær ættu í raun við rök að styðjast. Hann myndi fara með reglustiku og mæla út flatarmál allra þessara bæja frá mismunandi tímum. Hann myndi þá komast að því að stórir gangabæir frá því eftir siðaskipti eru síst minni að flatarmáli en hinir stóru skálar landnámsaldar. Rýmið er raunar í mörgum tilvikum mun meira í ganga- bæjunum – því er bara skipt meira niður. Pró- sessúal fornleifafræðingurinn er hallur undir félagsfræðilegan þankagang og myndi í fram- haldi af þessu spyrja hvort ekki væri nær að líta á þessa þróun sem merki um ákveðna aukningu lífsgæða. Það er snyrtilegra og skipulegra að aðgreina rými fyrir geymslu, svefn, elda- mennsku, vinnu og gestamóttöku en að hafa þetta allt í einu herbergi – innan um húsdýrin jafnvel. Póst-prósessúal fornleifafræðingurinn gæti hugsað sér að líta á þessa þróun táknrænt. Til dæmis þannig að samfélagið hafi verið flóknara á 16. öld en á þeirri 10. og að það endurspeglist í því hvernig menn raða niður híbýlum sínum. Hann gæti hinsvegar líka bent á að viðtekinn heimilishiti er afstæður, hann er menningarleg breyta. Það hlýtur að hafa verið kalt í stóru skálunum á Hofstöðum, Skallakoti eða Ísleifs- stöðum og breytir litlu þótt það hafi verið einni gráðunni heitara að meðaltali á landnámsöld. Kannski fóru menn að gera auknar kröfur um meiri hita á heimilum, kröfur um aukin þægindi – og gætu þær hafa verið alveg óháðar hita- sveiflum í náttúrunni – sem leiddu til þess að hí- býlum var breytt þannig að þau héldu betur hita. Það má jafnvel túlka þetta sem tákn um velmegun – áherslur á lífsþægindi af þessu tagi koma yfirleitt ekki upp á yfirborðið nema í sam- félögum þar sem afkoman er trygg og menn öruggir um sinn hag. Ég ímynda mér að mörgum finnist svona túlkanir fáránlegar, eða tilgerðarlegar eða jafn- vel ónauðsynlegar. Þær eru hins vegar daglegt brauð meðal forsögulegra fornleifafræðinga og í vaxandi mæli meðal hins litla hóps íslenskra fornleifafræðinga. Við sem vinnum á Fornleifa- stofnun Íslands höfum á undanförnum árum unnið að því að búa til akademískt samfélag í fræðigrein okkar. Við höfum meðvitað lagt áherslu á rannsóknir á íslenskri forsögu – land- námsöld og víkingaöld. Í yfirstandandi rann- sóknarverkefnum er aðferðum prósessúal og póst-prósessúal fornleifafræði beitt á stöðu kynjanna í heiðni, landnotkun og þróun valda- kerfa, stéttaskiptingu og mannamun á víkinga- öld. Til er að verða félagsleg fornleifafræði land- námsaldar og sjálfstæð orðræða um hana. Ég spái spennandi tímum í fræðum um íslenska fortíð. Höfundur er fornleifafræðingur. Hann hefur verið forstöðumaður rannsókna- og kennslusviðs Forn- leifastofnunar Íslands frá stofnun hennar 1995 en auk þess stjórnað fornleifaskráningu á hennar vegum. Brunnar viðarleifar í fjósi, sem Kristján Eldjárn og Gísli Gestsson grófu upp á Bergþórshvoli 1951. Kolefnisaldursgreiningar bentu til að fjósið gæti hafa brunnið í kringum 1000 – en Njálsbrenna á að hafa átt sér stað 1013 – en þrátt fyrir mikla leit hafa engar minjar fundist brunninn skála frá þeim tíma. Einn Grundarstólanna. Þeir voru upphaflega þrír, skornir út á 16. öld og gefnir Grund- arkirkju af Þórunni dóttur Jóns Arasonar biskups. Einn er nú í Þjóðminjasafnnu í Kaup- mannhöfn, annar í Þjóðminjasafni Íslands og færð hafa verið rök fyrir því að bakið úr þeim þriðja sé þar einnig, en það kom til safnsins frá Bólu-Hjálmari. Steinþró kennd við Pál biskup Jóns- son sem kom í ljós við uppgröft í kirkjugarðinum í Skálholti 1954. Skrifpúlt Jóns Sigurðssonar á Þjóðminjasafni Íslands. Skyr Bergþóru. Hvítt efni sem Sigurður Vigfús- son fann við uppgröft á Bergþórshvoli 1883. Niðurstaða Storchs, formanns efnastarfhúss hins konunglega dýralækninga- og landbún- aðarskóla í Kaupmannahöfn, var „að þessi efni hljóti að vera leifar af líkum mjólkurmat sem skyr“.

x

Lesbók Morgunblaðsins

Direct Links

Hvis du vil linke til denne avis/magasin, skal du bruge disse links:

Link til denne avis/magasin: Lesbók Morgunblaðsins
https://timarit.is/publication/288

Link til dette eksemplar:

Link til denne side:

Link til denne artikel:

Venligst ikke link direkte til billeder eller PDfs på Timarit.is, da sådanne webadresser kan ændres uden advarsel. Brug venligst de angivne webadresser for at linke til sitet.