Lesbók Morgunblaðsins - 26.02.2000, Blaðsíða 13
einnig um árabil á Rauðará og tilheyrði þá
Laugamessókninni. Hann var meira að segja
skipaður sérstakur umsjónarmaður eða
kirkjuverjari Lauganeskirkjunnar um tíma.
Þótt Laugarneskirkjan sjálf væri farin að
fúna og finna til ellimarka þegar Eiríkur langa-
langafi átti að fermast árið 1787 og hann yrði
því að fermast í Neskirkju, mátti hún muna
sinn fífil fegri enda var hún talin með stærstu
kirkjum í öllu Kjalarnesþingi árið 1632. En
saga Laugameskirkjunnar, líkt og saga flestra
annarra guðshúsa þessa lands, endurspeglar
bágborið ástand og afkomu þjóðarinnar, sjúk-
dóma, harðæri, eldgos og aðra óáran sem yfir
dynur.
Það er fyrst getið um Laugarneskirkju árið
1200 í kirknatali Páls Jónssonar Skálholts-
biskups og 1234 á hún rétt á fjórðungi allra
laxa í Elliðaánum, Viðeyingar annað eins og
Reykvíkingar afganginn. Þetta vom mikil
hlunnindi sem í aldanna rás áttu eftir að reyt-
astaf kirkjunni, enda eftirsóknarverð.
Á13. öld er enn strjálbýlt við Sundin, aðeins
fimm jarðir byggðar á Seltjarnarnesi hinu
forna: Nes, Vík, Laugarnes, Kleppur og Gufu-
nes. í Vilkinsmáldaga frá 1397 segir að kirkjan
eigi heimalandið hálft, 10 kúgildi og 5 hross.
Þar við bætast 13 bækur, tvær klukkur stórar
og sitthvað fleira. Og kirkjan er helguð Maríu
mey, Pétri postula, heilögum Nikulási, Úrban-
usi helga og hinni sælu Margréti, svo ekki
vantaði nú heilagleikann. En það er verra með
veraldlegu gæðin. Nú á hún aðeins fimmta
hvern þeirra laxa sem Viðeyingar fá úr Elliða-
ánum.
í lýsingu á kirkjunni 1575 er farið að síga á
ógæfuhliðina með kirkjugripina. Altarisklæðið
er gamalt og því tjaslað saman, hökullinn er
gamall, kaleikurinn æralaus, metaskálar tóm-
ar og jámkarlinn sem á að pota Laugarnesing-
um sex fet niður á köldum frostavetram er lít-
ill. En stóra klukkumar hringja enn til tíða.
Um þessar mundir verður Laugarneskirkjan
líka útkirkja frá Reykjavík, frá Víkurkirkju.
Séra Hallkell Stefánsson sem fékk Seltjarnar-
nesþing um aldamótin 1600 og sat í Laugar-
nesi, gerir þó vel við kirkjuna sína og gefur
henni tvo glerglugga.
Ástandið er heldur ekki beysið innandyra
þegar sjálfur Brynjólfur biskup Sveinsson
vísiterar kirkjuna haustið 1642. Þar er þá einn
hökull gamall og altarisklæðið á flækingi á Al-
þingi ásamt sloppi gömlum og slitnum!
En kirkjan sjálf er stór og stæðileg og kór:
inn þiljaður bak við altari og skrúðhús. f
kirkjunni var þó aðeins einn kvenstóll, en stól-
ar í kirkjum vora á þessum tíma aðeins fyrir
höfðingja og konur. Aðrir máttu gera sér að
góðu að standa upp á endann undir messunni.
Kaleikurinn með patínunni er enn til en
stóru klukkurnar tvær sem hringt höfðu út yfir
víðáttur Kleppsholts, Bústaðaholts og Breið-
holts og e.t.v. hljómað alla leið til Kópavogs í
morgunkyrrðinni era nú þagnaðar. Þær sjást
hvergi. Kirkjan á nú aðeins tvær litlar klukkur
og er önnur þeirra brotin. Þetta þykir biskupn-
um miður og lætur nótera það í Kirkjustólinn.
Sömuleiðis eru kúgildin blessuð farin eitt-
hvað á flakk og aðeins þrjú eftir af upphafleg-
um tíu. Biskup lætur bókfæra að þessu verði að
kippa í liðinn, og það hið snarasta, en eitthvað
gekk það nú erfiðlega því nítján áram seinna
þegar Brynjólfur blessaður leggur leið sína
aftur í Laugarnesið eru þau enn ófundin!
Þegar svo ný kirkja er reist í Laugarnesi ár-
ið 1659 er hún öll óþiljuð, andstætt þeirri
gömlu. Það var heldur ekki úr miklu að moða
því konungurinn sjálfur, sem þegar hér var
komið sögu, átti allar þær jarðir sem kirkjunni
tilheyrðu, utan Laugarnesið sjálft, var undan-
þeginn tíundargjöldum!
Kirkjuhurðin sjálf er þó ný og á járnum og
kvenstólarnir orðnir sex, en annar gömlu
glerglugganna hans séra Hallkells er hættur
að veita birtu inn í guðshúsið.
Þegar Brynjólfur biskup vísiterar í Laugar-
nesi í hinsta sinn árið 1670, þá gamall maður,
líst honum miður vel á ástandið. Nýja kirkjan
var þá illa farin af fúa, kúgildin enn á flandri og
auk þess vantar kistu eina gamla. En heima-
menn hafa sjálfsagt haft annað að gera á þeim
erfiðleika- og hörmungatímum sem þá gengu
yfir þjóðina en að eltast við horfin kúgildi og
fúnar kistur.
En það sem verra er: Nú er laxveiðin endan-
lega gengin úr greipum þeirra Laugarnes-
manna og Bessastaðamenn búnir að kasta eign
sinni á þessi fornu hlunnindi. Biskup er þó ekki
úrkula vonar að úr þessu megi bæta, og tekur
það til bragðs, þegar ekki sjást önnur úrræði,
að fela málið Guði á hendur.
En það fór víst með þá bænheyrslu eins og
hjá guðhrædda sveitamanninum sem í byrjun
aldarinnar kom inn í stássstofu á Akureyri og
þurfti að spýta. Hann sá þá sér til mikillar
skelfingar að þar var hvergi spýtukopp að
finna. Hann ákvað þá að spýta upp í loftið og
bað Guð að ráða hvar niður kæmi.
Þótt allt væri á hægri niðurleið í Laugar-
neskirkjunni á þessum erfiðu árum var þó eitt
ljós í myrkrinu, en það voru klukknamálin. Nú
bættist við ný 14 marka klukka keypt af Laug-
Ljósmynd: Gísli Sigurðsson
Víð strönd Laugarness. Séð í átt til Viðeyjar.
Ljósmynd: ívar Brynjólfsson. Myndadeild Þjóðminjasafnsins.
Altaristaflan úr hinni gömlu Laugarneskirkju
er varðveitt í Þjóðminjasafninu.
Teikning: Gísli Björgvinsson
Kirkjubólsbærinn, hjáleiga frá Laugarnesi. Laugarneskirkja fékk erfðafestu af túnum Kirkjubóls.
Bærinn stóð lítið eitt neðar en kirkjan stendur núna.
Nú sést ekkert eftir af Laugarnesbænum, en þannig leit hann út árið 1974 þegar myndin var tekin. Bærinn var rifinn 1987. Reykháfurinn á Kletti
gnæfir þarna heldur ekki lengur. Sigurður Ólafsson söngvari og hestamaður og fjölskylda hans voru búin að búa í bænum í um 40 ár.
arnesbóndanum í Hólmsins kaupstað á heil
fimm kúgildi. Og þar að auki var í láni klukka
frá Engey. Svo nú ómaði aftur skær klukkna-
hljómurinn frá Laugarneskirkjunni langt út
yfir Sundin blá.
Árið 1703 þegar tekið er manntal á Seltjarn-
arnesi, eins og annars staðar á landinu, eru í
Laugarnesi 27 manns og jörðin er enn í einka-
eign. Sama haust vinna þeir Páll Vídalín og
Árni Magnússon að Jarðabókinni og skjalfesta
þar allt sem máli skiptir.
Þegar þeir safna upplýsingum um Laugar-
nesið í Nesstofu árið 1703 er einn vitundarvott-
anna Brandur Bjamhéðinsson lögsagnari,
kirkjuhaldari og bóndi á gamla Víkurbænum,
langalangalangalangalangalangafi minn. En
hann hafði ekki aðeins látið sér nægja að reisa
veglega Víkurkirkju frá granni og gefa henni
altaristöflu, messingsskírnarfat og tvo forláta
látúnskertastjaka, sem enn prýða altari Dóm-
kirkjunnar í Reykjavík, heldur hafði hann
einnig gefið Laugarneskirkju forláta predik-
unarstól.
í Jarðabókinni kemur fram að Laugarnesk-
irkja er nú ekki lengur sjálfstæð sóknarkirkja
heldur annexía og að þar hafi ekki prestur setið
í sjötíu ár eða frá því að síðasti presturinn séra
Hallkell hætti og fór á fátækrastyrk! Hefur
sjálfsagt ofgert sér á kaupunum á glerglugg-
unum tveim! Svo ekki var nú ástandið beysið.
Og kúgildin sjö era að sjálfsögðu enn ófundin!
Sama ár vísiterar Jón biskup Vídalín í Laug-
arnesi og segir kirkjuna orðna ansi gisna og
kvartar yfir því að það gusti mikið við altarið.
Og veraldarlánið er valt því veglegu kirkju-
klukkurnar sem ekki höfðu hringt nema í örfáa
áratugi era nú horfnar eða brotnar og sendar
til viðgerðar í kóngsins Kaupinhöfn.
Þetta bágborna ástand kirkjunnar í Laugar-
nesi hefur sjálfsagt ofboðið nýja Skálholtsbisk-
upnum, Jóni Árnasyni, þegar hann leit við á yf-
irreið sinni árið 1724. Honum fannst kirkjan,
þótt alþiljuð væri, næsta hrörleg af elli og rotn-
an auk þess sem hurðin hékk nú orðið aðeins á
öðru járninu. Biskupinn skipaði því bóndanum,
sem kominn var í álitlega skuld við kirkjuna, að
reisa af grunni stærri og veglegri kirkju í
Laugarnesi. Ýmislegt eigulegt fann þó bisk-
upinn innandyra eins og t.d. predikunarstólinn
góða frá Brandi Bjarnhéðinssyni, nýtt altari og
altaristöflu.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS - MENNING/LISTIR 26. FEBRÚAR 2000 I 3