Lesbók Morgunblaðsins - 13.02.1999, Blaðsíða 9

Gísli Magnússon var vinsæll maður og vel
metinn af samtíðarmönnum. Hjálpsemi hans
var enda við brugðið, og var því oft nefndur
Gjafa-Gísli til viðbótar við viðurnefnin „vísi“
Gísli, „fróði“ og „lærði". Hann mun síst hafa
verið refsiglaður maður, lítt trúaður á galdur
og áhugalítill um djöflafræði kirkjunnar.
Henti hann jafnvel háð og gaman að hjátrú og
hindurvitnum. Einhverju sinni lenti Jón lærði
í legorðsmáli í Rangárvallasýslu. Hafði hann
nokkru áður (1631) verið dæmdur á Bessa-
stöðum fyrir rit sitt „Bót eður viðsjá við illu
ákasti" (Alþb. V, 483). Það kom í Gísla hlut að
dæma Jón til hýðingar fyrir legorðssökina, og
hafði sýslumaður þá á orði að nú skyldi Jón
brúka sjálfur sína „bót og viðsjá“ ef hann gæti
(JB 1939, 20).
Brynfólfur biskup Sveinsson
(1605-1675)
Hann var fæddur í Holti í Önundarfirði við
upphaf sautjándu aldar, yngsta barn séra
Sveins Símonarsonar og seinni konu hans,
Ragnheiðar dóttur Staðarhóls-Páls, sýslu-
manns að Reykhólum. Var honum komið í
fóstur hjá Bjarna Ólafssyni og Margréti Guð-
mundsdóttur á Hóli í Önundarfírði íyrstu þrjú
ár ævi sinnar en upp frá því ólst hann upp hjá
foreldrum sínum til þrettán ára aldurs, að
hann var sendur í Skálholtsskóla, þaðan sem
hann útskrifaðist 1623 (PEÓ 1942,124).
Nítján ára gamall sigldi Brynjólfur utan og
var fímm ár við háskólann í Kaupmannahöfn.
Kom þá heim til Islands „með sín testimoniæ"
frá háskólanum og settist að í Holti þar sem
hann las gríska tungu og „lectionem lenorum
auctoreum" (HÞ: Ævir lærðra). Árið 1631
sigldi hann aftur utan með ráði og styrk Þor-
láks biskups Skúlasonar á Hólum og Vigfúsar
Gíslasonar, og var tvö ár í Danmörku. „Er
ekki ofsögum sagt, að Brynjólfur mun hafa
haft meira orð á sér fyrir lærdóm og þekking
meðal lærðra manna þarlendis en nokkur
annar íslendingur“ segir Páll Eggert Ólason
(PEÓ 1942, 125). A þeim tíma gerðist
Brynjólfur konrektor latínuskólans í Hró-
arskeldu, og varð hann meistari í heimspeki
við Hafnarháskóla árið 1633 (magister artic-
um og baccaiaurus phiiosophie). Sú nafnbót
var „mesta sæmd, er veitt var, og jafngilti
doktorsnafnbót síðar“ og hafði engum íslend-
ingi hlotnast hún fyrr við háskólann í Kaup-
mannahöfn (PEÓ 1942,125).
„Þverraði og fiskiriið snart..."
I Fitjaannál er frá því greint að þegar
Brynjólfur kom til embættis í Skálholti árið
1639 hafi hann verið „vitur, forsjáll og fram-
sýnn, og með hans komu batnaði árferði, bæði
til sjós og lands ...“ (Annálar II, 135). I sama
streng tekur Jón Halldórsson:
Almennilega var haldið, það með hans komu
til biskupsembættisins hefði árferði batnað
hér sunnanlands, helzt til sjóaraflans.
Þverraði og fískiríið snart eptir hans dauða.
(Biskupas. JH, I, 285)
Brynjófur biskup Sveinsson var farsæll
stjórnandi, framúrskarandi embættismaður,
mikill bústjórnandi og viðskiptajöfur enda
fjáraflamaður góður. Brynjólfur verslaði með
jarðir, sunnanlands og austan, og átti rúmlega
50 jarðir í Borgarfírði og Kjósarsýslu. Kirkju-
stjórn hans var til mikillar fyrirmyndar og
skorti hvorki metnað né dugnað, auk þess
sem hann lét einnig til sín taka í almennum
landsmálum. Hann lét reisa nýja kirkju í
Skálholti árið 1650, undir verkstjórn Guð-
mundar Guðmundssonar, barokkmeistara frá
Danmörku. Um allt þetta vitna bréfabækur
hans, 14 bindi sem spanna á sjöunda þúsund
blaðsíðna, en auk þess liggja eftir hann hinar
miklu vísitasíu- og prestastefnubækur (AM
269-281, fol.).
Lserdastur íslendinga
Er ljóst að Brynjólfur hefur verið mikill
lærdómsmaður og áhugasamur um bæði hug-
vísindi og náttúruvísindi. Ritstörf hans eru af
ólíkum toga. Auk þess að ráðast í þýðingu
Nýja testamentisins, útbjó hann íslenska
málsháttu í líkingu við málsháttasafn eftir
Erasmus Rotterodamus. Þá orti hann tals-
vert, bæði á íslensku og grísku. Hann skrifað-
ist á við helstu vísindamenn á Norðurlöndum,
og var í tíðu bréfasambandi við íslandsvininn
og lærimeistarann Óla Worm í Kaupmanna-
höfn. Hann safnaði fornum handritum og var
áhugamaður um útgáfu þeirra. Leitaði Dana-
konungur eftir starfskröftum hans við hand-
ritasöfnun árið 1650, en af því varð þó ekki því
biskup taldi sig bundinn af kirkjusmíð í Skál-
holti þann vetur. Hinsvegar sendi hann kon-
ungi nokkur af verðmætustu handritum þjóð-
arinnar árið 1656, með það í huga að fá þau
útgefín, þar á meðal Flateyjarbók.
Brynjólfur biskup var á sinni tíð álitinn
lærðastur allra íslendinga enda er talið að
eftir siðaskipti hafí enginn biskup verið meira
virtur á Islandi en Brynjólfur. „Bar og margt
til þess, þekking, skynsemi, röggsemd, stjórn-
semi, fas, virðuleg framkoma, tiginleikur og
annað atgervi“ segir í upptalningu Páls Egg-
erts Ólasonar á mannkostum biskupsins
(PEÓ 1942, 143). Að yfirbragði var hann mik-
ill vexti, rauðskeggjaður og látlaus í klæða-
burði:
Sitt höfuðhár hafði hann ei síðara en jafnt
neðstu eyrnablöðunum, en hans rauða skegg,
þykt og mikið, breiddist ofan um brínguna og
út á báðar axlir, og eptir honum þótti mörgum
nafnbótamönnum andlegum og veraldlegum
virðíng að hafa skegg sem mest. (Biskupas.
JH, I, 285)
Skaphöfn mannsins bar vott um myndug-
leika, en strangur þótti hann og siðavandur við
presta og sína nánustu, eins og dæmin sanna.
„Hann var mjög heitur maður í sinni guð-
rækni [—] I daglegri umgengni var hann
siðaprúður, hógvær, ljúfur og lítillátur, í nátt-
úrunni glaður og góðlyndur svo ununarsam-
legt vit og gaman var að hans tali“ segir í
„ævisögu" þeirri sem séra Torfi Jónsson, pró-
fastur í Gaulverjabæ og bróðursonur biskups,
skráði eftir hans dag (Biskupas. JH, II, 357-
58). Og þótt Brynjólfur væri „lítillátur og
ávarpsgóður“ stóð mörgum stuggur af honum
„sérdeilis únglíngum og minna háttar fólki“
(Biskupas. JH, I, 285). Hann þótti óáleitinn en
fastur fyrir, vægur og tilhliðrunai'samur í rétt-
trúnaði, jafnvel hneigður til kaþólsku (Bisk-
upas. JH; II, 357). Ekki komst hann þó hjá því
að blandast inn í galdramál aldarinnar, því í
hans eigin garði, Skálholtsskóla, skutu rótum
nokkrir galdragi'æðlingar af sæði tíðarandans.
í biskupstíð Brynjólfs komu þrisvar sinnum
upp galdramál (1650, 1664 og 1670) sem
snertu á annan tug skólapilta - og í einu tilviki
kirkjuprestinn á staðnum. Tók biskup þannig
á þeim málum að aldrei kom til refsinga af
hálfu veraldlegra yfírvalda.
Djöfullinn drambsamur andi
Brynjólfur biskup var lítt hallur undir
djöflafræði og helvítishótanir, eins og fram
kemur í bréfi hans til sóknarprests þann 10.
jan. 1656:
... Djöfullinn hefir hér á landi mesta makt, af
því að menn óttast hann of mjög. En svo mikið
sem gengur í hans ótta af mannsins hjarta og
þeli, svo mikið dregst frá guðsótta í réttri trú,
og þar fyrir líður drottinn og leyfir, að óvinur-
inn hefir svo mikið æði í kristilegri kirkju, að
hjörtun mannanna era volg og halda ekki ein-
lægt við guð almáttugan, heldur falla fram hjá
guði, hverjum einum óttinn ber [...] En þá hann
er forsmáður [þ.e. djöfullinn], með því að hann
er drambsamur andi og líður það ógjarna, þá
mun dofna hans áræði, komi þar til alvarlegur
guðsótti... (PEÓ, 1942, 254 - innsk. ÓÞ)
En þó flestum hljóti að bera saman um það
að Brynjólfur biskup hafi verið mildur á mæli-
kvarða tíðarandans gagnvart galdri og
galdramönnum, er ofsagt að hann hafi verið
„ósnortinn af öfgum galdratrúarinnar" eins
og haldið hefur verið fram (SN 1967,14). Þótt
stjómsamur væri beitti hann sér ekki gegn
ofstæki starfsbræðra sinna og gerði enga
sýnilega tilraun til þess að stemma stigu við
því sem fram fór. Um það vitna viðbrögð hans
og allsherjarprestastefnunnar á alþingi árið
1669 við erindi Páls í Selárdal, þess efnis að
biskup og prestastefnan beittu sér fyrir refs-
ingum þeirra galdramanna sem ekkert sann-
aðist á annað en ryktið. Er ljóst að biskup
treysti sér ekki til þess að standa gegn skoð-
unum frænda síns eða synja erindi hans.
Þvert á móti kemur fram í ályktun presta-
stefnunnar að „hefði sjera Páll sjálfur samið
[...] og sent“ bænaskrána sem hann vildi af-
henda konungi um þetta efni „þá skyldi hún
hafa orðið samþykt af allsherjarprestastefn-
unni“ (HÞ 1922, 67). Brynjólfur beitti sér því
aldrei opinberlega gegn framgangi galdra-
mála, og átti jafnvel aðild að því sjálfur að fá
mönnum refsað fyrir „ókristilegt" líferni og
þjónkun við fjandann, eins og í tilfelli Sveins
Skotta (Alþb. VI, 166-68). Verður honum því
seint þakkað það sérstaklega að hafa ekki í
drottins nafni fengið menn brennda á báli fyr-
ir slíkar sakir. „Það sem viðvíkur veraldlegri
valdstétt og jurisdictione vildi hann sér ei
mikið af skipta, utan beðinn væri góðra ráða“
segir séra Torfi í Gaulverjabæ í fyrmefndri
ævisögu (Biskupas. JH, II, 355). Á opinberam
vettvangi virðist Brynjólfur biskup því frem-
ur hafa sótt í það að beita lagni og fortölum,
en beinum aðgerðum þegar óþægileg mál bar
að höndum - enda annálaður fyrir stjórn-
visku.
„Hneisa" biskupsdóttur
Þrátt fyrir framúrskarandi stjómunarhæfi-
leika, menntun, auð og völd næddi oft napurt í
einkalífi Brynjólfs biskups Sveinssonar, því
ekki fara alltaf saman gæfa og gjörvileiki. Árið
1640 giftist hann Margi'éti Halldórsdóttur
(lögmanns Ólafssonar), vænni konu að sagt er.
Þau eignuðust nokkur börn en aðeins tvö
þeirra komust á legg, Halldór (d. 1667) og
Ragnheiður (d.1663). Ástarævintýri Ragnheið-
ar biskupsdóttur og Daða Halldórssonar; við-
brögð biskups sem þvingaði Ragnheiði til að
sverja af sér með eiði samfarir við Daða; og af-
leiðingar alls þessa, era þegar þekkt af sögum
og bókmenntum. Ragnheiði og Daða fæddist
bam í meinum, sem þótti ,,hneisa mikil um
göfugra manna dætur“ (PEO 1942,127). Málið
gekk svo nærri biskupsdótturinni að hún dó
rúmu ári eftir barnsburðinn, þá 22ja ára að
aldri. Biskup höfðaði mál á hendur Daða og
frændum hans, fyrir ráðspjöll dóttur sinnar,
og mun sá málarekstur jafnan orka tvímælis,
því sumum fannst sem hann hefði þar með
gert sér „fráfall dóttur sinnar að féþúfu" (JH
1942, x). Þórð dótturson sinn tók Brynjólfur
að sér og arfleiddi að öllum eigum sínum, en
Þórður tók sótt í Skálholti árið 1673 og andað-
ist, aðeins 11 vetra gamall. Fór því svo að lok-
um, að engir afkomendur era út af þeim
merka manni, Brynjólfi biskupi Sveinssyni.
Dapurlegt ævikvöld
Ævikvöld Brynjólfs biskups varð heldur
dapurlegt. Eftir andlát konu sinnar 1670, en
þó einkum eftir fráfall Þórðar, dóttursonar
síns, þrem árum síðar, „verður þess vart, að
honum tekur að hverfa hugur frá allri verald-
legri umsýslan" (PEÓ 1942, 145). Hann af-
henti Skálholtsstól eftirmanni sínum árið 1674
en hafðist þó við í Skálholti til dauðadags.
Heimildir herma að hann hafi verið einmana
og þunglyndur síðustu æviár, eins og fram
kemur hjá Páli Eggert Ólasyni, er lýsir hinstu
stundum þessa þrekmikla manns þannig:
Svölunar leitaði hann nú ekki framar í forn
fræði [...] Nú urðu honum helst til fróunar ljóð
þau, er móðir hans hafði haft yfir fyrir honum
í æsku [...] Sumarið 1675 lagðist hann rúm-
fastur og lá um mánaðartíma, en andaðist að
morgni 5. ágúst [...] Hafði hann áður gefið fyr-
irmæli um greftran sína. Vildi hann hvorki
láta grafa sig innan kirkju né láta legstein yfir
leiði sitt. Kaus hann sér legstað austur í
kirkjugarðinum, suður undan kirkjubúðinni
(Þorlákskirkju), þar er hvíldu ástmenn hans,
næst Þórði, dóttursyni sínum, er í milli liggur
hans og konu hans. Er svo mælt að hann einn
allra Skálholtsbyskupa liggi utan kirkju.
(PEÓ 1942,145-46)
Til marks um mikilfengleik Brynjólfs bisk-
ups og missi þjóðarinnar við fráfall hans, grein-
ir séra Toi'fi í Gaulverjabæ frá stórmerkum -
en þó ekki einstæðum - viðburði sem varð við
líkför biskupsins, og kveðst sjálfur hafa verið
sjónarvottur að. Fer ekki hjá því að hugurinn
hvarfli 125 ár aftur fyrir þennan atburð, til þess
tíma er lík Jóns Arasonar var borið til kirkju á
sinni tíð. Torfa segist svo frá að ...
... þá eð hringt var í annað sinn öllum 12
klukkum [...] sprungu og rifnuðu tvær klukk-
urnar, sem voru 7 úti uppbundnar við einn ás
[...] og voru báðar rifnar í sömu átt til útnorð-
urs, með miklum og stórkostlegum sprang-
um, að leggja mátti í fingur frá neðanverðu
allt í koll, sýnandi oss áminnileg sorgarhljóð,
svo hefðum vær ekki kunnað að sorga sem
hæfði... (Biskupas. JH, II, 381)
Höfundurinn er þjóðfræðingur
Handrit:
Mi 269-281, fol.
ÁM: Hannes Þorsteinsson: Ævir lærðra manna,
10. bindi.
Bækur:
Alþingisbækur íslands l-X. Reykjavík 1912-
1967.
Annálar 1400-1800, l-lll. Reykjavik 1922-38.
Biskupasögur Jóns prófasts Halldórssonar i Hítar-
dal I. Skálholtsbiskupar 1540-1801. Sögurit
Sögufélagsins II. Reykjavík 1903-1910.
Björn Þorsteinsson og Bergsteinn Jónsson 1991:
Islandssaga til okkar daga. Helgi Skúli Kjartans-
son bjó til prentunar. Reykjavík.
Einar Laxness 1974: íslandssaga a-ö. Reykjavík.
Guðmundur Kamban 1930: Skálholt I. Jómfrú
Ragnheiður; 1931: Skálholt II. Mala Domestica;
1934: í Skálholti. Sögulegt leikrit í V þáttum;
1929: „Daði Halldórsson og Ragnheiður Brynj-
ólfsdóttir", Skírnir 1111. ór).
Hannes Þorsteinsson 1922: „Minning séra Póls
prófasts Björnssonar í Selórdal". Skírnir (46).
Helgi Þorláksson 1995: Opinn fyrirlestur við
Heimspekid. Háskóla íslands, október.
Jakob Benediktsson 1939: Císli Magnússon.
Safn fræðafélagsins um ísland og íslendinga XI.
Reykjavík.
Jón Helgason 1942: Úr bréfabókum Brynjólfs
biskups Sveinssonar. Reykjavík.
Jón Helgason 1948: „Bókasafn Brynjólfs bisk-
ups". Árbók Landsbókasafns íslands 1946-47,
3.-4. ár.
Jón Þorkelsson og Einar Arnórsson 1908: Ríkis-
réttindi íslands. Skjöl og skrif. Reykjavík.
Páll Eggert Ólason 1942: Saga íslendinga V.
Seytjánda öld. Reykjavík.
Sigurður Nordal 1967 (útg.): Píslarsaga sira
Jóns Magnússonar. Reykjavík.
Séra Torfi Jónsson: „Ævisaga Brynjólfs biskups".
Biskupas JH II, 325-82.
JENS ELÍASSON
HIN
HUÓÐU
TÁR
Ég græt og ég græt
yfír þeirri ást
sem eitt sinn í hjarta mínu bjó
ég græt ég græt
yfír þeirri ást
er á hjartastrengi mína hjó
Ég græt svo yfír þér
sem eitt sinn ástina gafst mér
týnd og töpuð er mín sál
eins og tímalaust kvalið bál
En hvar ert þú
er gafst mér trú
hví er hjarta mitt svo kalt
og hví er lífmitt svo valt
Ég græt og ég græt
hljóðum ósýnilegum tárum.
NJÁLS-
GATAN
Dauf bh’tan fellur
af gömlum vana
við þessa öldnu götu,
drungalegur skuggi
í klæðum birtunnar
endurvarpar sér
frá götunni á skítuga
kjallai-aglugga og sumir þessara
glugga, hafa aldrei verið opnaðir.
Skóhljóð mitt endurvarpar sér
fljótt frá einfóldu gleri
þeirra öldnu húsa
sem gi’áta þurrum
ryðlitum tárum
þau sakna handa
sem umluktu þau
fyrr á árum
það svíður íþeirra sárum.
Ég lít um öxl
sé skuggann minn,
elta mig letilega
niður Njálsgötuna.
Höfundurinn er verkamaður í Reykjavík.
„DUGMIKIL
KONA"
I Lesbók 30. janúar sl. birtist grein
undir fyrirsögninni „Dugmikil kona“.
Ung lækniskona, Sigríður Thejll, fór
til fundar við eiginmann sinn, Tómas
Helgason, er þá hafði verið skipaður
héraðslæknir í Mýrdalshéraði. Þetta
var árið 1899. Eins og fram kemur er
frásögnin skráð af dóttur þeirra, Ástu
Tómasdóttur Flygenring, rúmlega 60
árum síðar. Ásta var fædd árið 1900,
en lést 1972. Eiginmaður hennar var
Sigurður Flygenring verkfræðingur,
1898-1977.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 13. FEBRÚAR 1999 9