Lesbók Morgunblaðsins - 21.11.1998, Síða 16

Lesbók Morgunblaðsins - 21.11.1998, Síða 16
Málshættirnir „hvíldu þig, hvíld er góð“ og „latur lítið hey“ bera þess vitni. Oftast tengist Djöfullinn galdramönnum í þjóðsögunum. Hann kennir svarta galdur eins og kirkjan taldi Oðin gera forðum. Það leiddi til þess að t.d. í Svíþjóð var sett = milli Djöf- ulsins og Oðins, enda var Oðinn mikið dýrkað- ur þar í landi fyrir kristnitöku. Kölski býður líka fram þjónustu sína gegn sál galdramannsins að launum. Sögurnar fjalla síðan um keppni galdramanns og Kölska, með sál hins fyrrnefnda að veði. Galdrasögur fóru að berast hingað til lands á 12. öld og í þeim var Sæmundur fróði hvað frægastur. Voru þessar sögur gamansamar og yfirleitt sigraði galdramaðurinn Kölska með klókindum. Á 13. öldinni setur kirkjan þessar flökkusögur í guðfræðilegt kerfi þar sem samningur Kölska og galramanns verður aðalþemað, galdramáttur fyrir sálu. Um 1700 eru nýjar sögur af Sæmundi ritaðar fyrir Árna Magnússon og eru þær fullar af bjart- sýnni trú á mátt mannsins og glettni. En fljót- lega upp úr því kemst galdrafárið í algleym- ing og fólk er brennt fyrir samninginn við Kölska. Verða sögurnar þá fullar af hatri og illum öflum en glettnin og gamansemin víkur. Þegar galdraofsóknunum lýkur skjóta hinar eldri sögur aftur upp kollinum en víkja svo fljótlega fyrir hinum myrka anda. Hefur þar hræðilegt ástand þjóðarinnar sitt að segja, en hún barðist fyrir tilveru sinni við ís, eldgos, einokun, mannfelli og pest. Sést á þessu að ár- ferðið hefur mikil áhrif á það hvernig menn hugsa sér mátt hins illa. Frægasta þjóðsagan af samskiptum galdra- manns og Kölska er efalaust sagan af Galdra- Lofti. Hún er til í þremur útgáfum fyrir utan leikritið sem skáldið Jóhann Sigurjónsson samdi. Fyrst er hans getið stuttlega í Árbók- um Espólíns, en lengri er frásagan í þætti Gísla Konráðssonar frá því um 1860 þar sem Loftur er sagður gera „kontrakt“, samning, við Kölska. Fyrirgerir hann þar sálu sinni. Skýrir það hvers vegna grá hönd dregur Loft á kaf í þriðju útgáfu sögunnar, þjóðsögu séra Skúla Gíslasonar, þó ekki sé þar minnst á „kontraktinn“. Kjarninn í sögunum um Galdra-Loft er til- raunin til þess að ná í Rauðskinnu, galdrabók- ina miklu sem í íslenskum sögum er tákn hinnar huldu speki og hins dularfulla máttar. Að öðlast máttinn er að sigra heiminn, verða Guði líkur en tapa um leið sálu sinni, því hvort sem maðurinn nær herfanginu eða ekki er sálin seld hinu illa. Sem hinn íslenski Faust er Galdra-Loftur dæmdur frá upphafi. Hið sama gilti um hinn þýska Faust. Gerði hann samn- ing við djöfulinn. Myrkrahöfðinginn skyldi uppfylla allar óskir Faust í 24 ár og hljóta sál- ina að launum. Þessi þráður tengir saman Bi- blíuna, Mishna, Talmúd og þjóðsögurnar. Sá sem vill gera sig'að Guði, tapar sálu sinni. Hér var fyrr tæpt á andkristinum sem Op- inberunarbók Jóhannesar segir frá og víða er nefndur í Nýja testamentinu. Hann er í raun Satan í fomri biblíulegri merkingu þess orðs, ekki andi eða illur vættur, heldur maður sem berst af öllum mætti gegn vilja Guðs (sjá l.Jó- hannesarbréf, kafla 2, vers 18-23). Hann mun ríkja á jörðinni við endi tímans. Frá honum er sagt á þann hátt að eins og Guð gerðist maður í Jesú, þá muni hið illa gerast maður í and- stæðingi Krists, andkristinum. Reyndar er hugmyndin um þennan and-messías komin úr gyðinglegum heimsslitafræðum inn í kristinn hugmyndaheim. Þessi maður, andkristurinn, mun verða hin endanlega holdtekning hins illa 1 heiminum. Hann mun verða stjórnmálalegur leiðtogi er tekur sér guðlegt vald og leiðir þjóðirnar í lokaáhlaupi hins illa gegn Guði. Sem slíkur er hann falsspámaður sem blekkir þjóðimar. Eins og skírðir kristnir menn eru merktir Jesú með tákni krossins, þannig munu allir er fylgja andkristinum verða merktir tölu hans sem er talan 666. Hugmyndin um þessa tölu er felur í sér nafn andkristins er komin úr gyðinglegri talnaspeki. Allir stafir hebreska stafrófsins tákna ákveðna tölu, alef = 1, bet = 2 o.s.írv. þannig er hægt að finna tölu allra orða með því að leggja saman talnagildi stafa orðsins og deila í með fjöldanum. í Mishna er tala andkristsins talin vera 364 og víðar má finna fleiri tölur. En er þá hægt að lesa nafn andkristsins úr tölunni 666? Margar tilraunir hafa verið gerðar til þess í gegnum tíðina og hafa menn með ýmsum aðferðum lesið úr þessari tölu bæði nafn Hitlers, Stalíns, Péturs Rússakeisara og Napóleons svo einhverjir frægir séu nefndir. Hvað um það. Niðurstaða Biblíunnar er sú að allar vangaveltur um hið illa og eðli þess séu aukaatriði hjá þeirri miklu staðreynd að Guð sé mitt á meðal okkar í heiminum og þó að baráttan gegn myrkrinu sé oft erfið þá muni Guð að lokum sigra það og Ijós hans lýsa öllu. Sá sigur er þegar unninn fyrir dauða og upprisu Jesú. það eitt skiptir máli. Höfundurinn er sólrnarprestur í Hafnarfirði. ALLT ANNAR HANDLEGGUR ^ MIÐALDAFRÆÐUM hefur það verið Inær viðtekin skoðun að mjög ákveðin textatengsl séu á milli Grettis sögu Ás- mundavsoniir og hinnar fom-ensku Bj- ólfskviðu. í því sambandi er ekki átt við einber líkindi heldur beinan skyldleik, m.ö.o, að annaðhvort eigi Bjólfur og Grettir sér sameiginlegan forfóður eða að höfundur Grettis sögu hafi beinlínis geng- ið í smiðju Bjólfskveðanda. Þessi skoðun hefur gengið Ijósum logum í íúma öld þrátt fyrir að verkin séu þegar á heildina er litið mjög ólík. Bjólfskviða, sem jafnan er talið merkasta ljóð á fom-ensku, er talin vera frá miðri 8. öld og þar með elsta söguljóð sem þekkt er meðal germanskra þjóða. Grettla er samin nokkrum öldum síð- ar. Þá eru þær samdar í sínu landinu hvor og hvor á sinni tungunni. Bjólfskviða segir frá afrekum hetjunnar Bjólfs, m.a. viðureign hans við skrímslið Grendel og móður þess sem herja á Hróðgeir Danakonung. Söguna af Gretti sterka og átökum hans við Glám og aðrar ófreskjur þarf ekki að kynna. Samlikingakenningar Trúin á gagnkvæm líkindi styðst við þá skoðun að sumir kaflamir í hvoru verki um sig séu svo sláandi líkir að um tilviljun geti naumast verið að ræða. Tekið er til þess að báðar hetjumar kveði niður reimleika með því að berjast við yfimáttúrulega óvætti, bramli allt og mölvi við aðfarimar og að skrímslið í báðum tilvikum missi handlegg áður en það lætur undan og í minni pokann fyi'ir hetjunni. Upphafsmaður samlíkingarkenningarinnar var málfræðingurinn Guðbrandur Vigfússon (1827-89) en hann starfaði við Oxford frá ár- inu 1864. Tilgátu sína lagði hann fram í riti sínu Sturlunga Saga: Including the Islend- inga Saga of Lawman Sturla Thordsson and Other Works sem geftn var út í Oxford árið 1878. Tilgátan þótti frumleg og djörf og upp frá því má segja að hver miðaldafræðingur- inn á fætur öðrum, flestir þeirra erlendir fræðimenn, hafi keppst við að finna henni stað. Flestir sem hafa látið sig málið varða hafa verið handgengnir kenningunni og hún hefur í sumar kom út hjá bóka- forlagi Toronto-háskóla bókin The Long Arm of Coincidence: The Frust- roted Connection between Beowulf ond Grettis saga. En hún fjallar um meint tengsl Bjólfskviðu og Crett- is sögu Ásmundarsonar. GEIR SVANSSON kynnti sér bókina og spjallaði við höfund hennar, Magnús Fjalldal, dósent við ensku- skor Háskóla Islands. getið af sér urmul annarra kenninga í líkum dúr. Eins og nærri má geta hefur leikur sá sem hlaupið hefur í fræðimennsku síðustu áratugi ekki dregið úr fundvísi manna á tengsl kappanna tveggja, Bjólfs og Grettis. Það hefur lengi verið stolt íslensks fræða- samfélags að 'íslendingur skuli hafa verið fyrstur til að uppgötva þessi tengsl sem síðan hafa haft áhrif á miðaldafræðimennsku um víða veröld. Nú bregður hins vegar svo við, u.þ.b. 120 árum eftir að Guðbrandur Vigfús- son setti fram sína áhrífamiklu kenningu, að íslenskur fræðimaður gefur út fræðirít sem gengur þvert á þær skoðanir sem téð kenn- ing hefur leitt af sér. Hinn langi armur tilviljunar Magnús Fjalldal er menntaður í ensku og germanskri miðaldafræði en doktorsprófi lauk hann árið 1985 frá Harvard-háskóla í Bandaríkjunum. Hann hefur fengist við kennslu frá 1972 í menntaskólum en í háskól- um frá 1979. Hann var settur lektor við Há- skóla Islands sumarið 1987 og hefur verið dósent við enskuskor frá 1990. Nýútkomin bók hans sem geymir gagnrýnina heitir: The Long Arm of Coincidence: The Frustrated Connection between Beowulf and Grettis saga, eða Hinn langi handleggur tilviljunar: Hin brostnu tengsl milli Bjólfskviðu og Grettis sögu. Rannsóknir Magnúsar frá því hann kom heim úr námi hafa einkum beinst að snerti- flötum fomenskra og íslenskra bókmennta. „Það sem ég hef mest verið að eltast við er t.d. hvað er sagt um England og Englendinga til foma í íslenskum ritum. Það hlaut því að koma að því að ég skoðaði Grettis sögu.“ „LiH sparði vígtenn" Eins og titill bókarinnar ber með sér er Magnús á því að tilviljanir kunni að hafa villt frómustu mönnum sýn; að þeir hafi verið ein- um of tilbúnir að sjá líkindi í hverju og einu. Hann skirrist ekki við að leggja til atlögu við þekkta fræðimenn í gi'eininni og er álíka væginn og Grettir við Skeggja húskarl þegar hann heimtar af honum malinn sem Skeggi segir sinn. „Hverjir bera það fleíri en þú? Ok lát mig sjá, því margt er öðra líkt,“ segir Grettir áður en hann keyrir í höfuð húskarli exi sem „lítt sparði vígtenn og klauf enni,“ eins og segir í Grettis sögu. Kannski mætti segja sem svo að bók Magnúsar minni að fleiru en einu leyti á anda Islendingasagna; Magnús er skorinortur, beinskeyttur í stíl og á stundum glettinn. Hann heldur ótrauður í víking inn í fræði- lendur þar sem óvígur her fræðimanna þyk- ist hafa tögl og hagldir. „Þetta byrjaði sem mjög lausleg athugun á kenningum Guðbrands Vigfússonar og ég var á sömu skoðun og allir aðrir þegar ég byrjaði. Guðbrandur var geysilega hugmyndaríkur og skemmtilegur penni að mörgu leyti en það hefur hins vegar enst heldur illa það sem honum datt í hug. Því maðurinn var mjög ókrítískur á sjálfan sig og átti til að taka risa- stökk í kenningasmíðum sínum. Kenningin um þessi tengsl Bjólfskviðu og Grettis sögu LYKILL AÐ BÓKMENNTASÖGUNNI W SUMAR kom út geisladiskur sem fékk Iheitið Raddir, hvers efni era þjóðlög sem safnað var af vörum íslendinga á árunum 1903-1973. Upptökurnar vora gerðar um land allt með tækni síns tíma, en sérstaða efnisins felst einkum í því að leitað var uppi venjulegt kvæðafólk sem kunni mikið af þjóðlög- um og hafði alist upp í menningarheimi sem tók litlum breytingum í nokkur hundruð ár. Andri Snær Magnason og Rósa Þor- steinsdóttir unnu að því að velja upptökurn- ar á diskinn en af nógu er að taka á hljóð- bandasafni Árnastofnunar. Mestum hluta efnisins söfnuðu þeir Jón Samsonarson og Hallfreður Orn Eiríksson og hjónin Jón Samsonarson og Helga Jóhannsdóttir á ferðum sínum um land.ið eftir 1960. Andri Snær segir að uppröðun efnisins hafi lotið þeirri hugsun að raða því upp þannig að hlustandinn tæki sér ferð á hendur í gegn- um ljóðahefðina og skynjaði hvernig ljóðin lifðu á vörum þjóðarinnar. „Diskurinn er hugsaðu'r sem fagurfræðileg heild,“ segir hann. „Við settum upptöku með Margréti Hjálmarsdóttur fremst á diskinn, þar sem hún kveður sáran tregasöng, um ferskeytl- „í þjóðlagaarfinum er brunnur, sem listamenn ættu að geta ausið enda- laust úr/ segir Andri Snær Magnason í samtali við ÖRLYG STEIN SIGUR- JONSSON um efnið ó geisladiskinum Röddum, Honum þætti fróðlegt að sjó techno-kynslóðina vinna úr arfinum og telur útilokað að þjóðlögin séu dauð fyrst íslenska þjóðin hafói yndi gf þeim í 600 ór. una sem tapar tryggð eftir að „tískuvilla“ gekk í garð eins og segir í kvæðinu. Diskur- inn endar aftur á móti á hjartnæmri barna- gælu þar sem Ása Ketilsdóttir kveður við barnið sitt, sem tekur síðan undir með móð- ur sinni.“ Á milli era síðan kveðnar rímur sálmar, sagnadansar, þulur og danskvæði. Frekar hrár diskur „Diskurinn er frekar hrár,“ segir Andri Snær. „Lögin eru tekin upp á heimilum fólks þannig að stundum heyrist dyram lok- að, grafa drynur ógnandi í bakgi-unni þegar gömul kona fer með yndislegt Grýlukvæði og öldruð móðir Brynjúlfs Sigurðssonar á Kópaskeri minnir hann hlæjandi á síðasta erindið í Prestkonukvæði. Við reyndum að halda þessari heimilislegu stemmningu,“ segir hann. Diskinum fylgir þykkur bæklingur með textum allra kvæðanna. Þar eru formálar um tónlistina eftir Jón Þórarinsson og Smára Olafsson auk upplýsinga um kvæða- menn, upptökustaði og -tíma og skýringar. Einnig má lesa sér til um af hverjum viðj komandi kvæðamaður lærði kvæðin. „I rímunum er sagan, sem ríman er kveðin af, 16 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 21. NÓVEMBER 1998

x

Lesbók Morgunblaðsins

Beinleiðis leinki

Hvis du vil linke til denne avis/magasin, skal du bruge disse links:

Link til denne avis/magasin: Lesbók Morgunblaðsins
https://timarit.is/publication/288

Link til dette eksemplar:

Link til denne side:

Link til denne artikel:

Venligst ikke link direkte til billeder eller PDfs på Timarit.is, da sådanne webadresser kan ændres uden advarsel. Brug venligst de angivne webadresser for at linke til sitet.