Lesbók Morgunblaðsins - 08.11.1997, Side 12

Lesbók Morgunblaðsins - 08.11.1997, Side 12
TiFH HPIPfíPF Uun unuubii FORSÍÐA þýzka tímaritsins Der Spiegel 21. júlf í sumar. Þar er sérstaklega fjallað um hin hugmyndalegu tengsl Wagners og Hitlers og hvernig goðsagnaheimur tónskáldsins fann sér farveg í brjálæði foringjans. og Wagner þó að hann teldi að hluti hins aríska kynstofns gæti verið til þess fallinn að vera í for- ustu þeirrar samfélagsskipunar sem hann boðaði: Kenningu, sem átti að kljúfa mannkynið í tvennt, hina alþjóðlegu útvöldu drottn- andi yfirstétt annars vegar sem i hafði áunnið sér vald sitt með spartverskri sjálfsögun og með leiðtoga sem mátti svífast einskis á leið sinni til valda. Hins vegar var svo hinn áhrifalausi og nær réttlausi almenningur. Þeim áhrifamætti sem Wagner náði með tónlist sinni, þjóðernis- stefnu og kynþáttakenningum, náði Nietzsche með ögrandi bein- skeyttri gagnrýni á hræsni sam- tímans og oft mótsagnakenndum heimspeki og mannfélagsfræðileg- um kenningum sínum, sem hann setti fram í rituðu máli á snjallan ~r og áhrifamikinn hátt. Kenningar hans áttu eftir að hafa mikil áhrif á fyrri hluta 20. aldar og virðast hafa verið að fá aukin áhrif á síð- ustu áratugum á nýjum vettvangi nútíma viðskiptalífs og stjóm- mála. Kenningar Nietzsches hafa með réttu en sumpart með röngu verið taldar einar af hugmynda- fræðilegum undirstöðum nasism- ans. Þau áhrif sem kenningar hans höfðu meðal meirihluta borg- aralegra mennta- og listamanna í hinum þýskumælandi heimi stuðl- uðu að hlutleysi þessara hópa eða fylgi þeirra þegar nasistaflokkur- inn var að ná völdum í Þýska- landi. Þess ber að geta að eftir að ; Nietzsche lokaðist inn á geðsjúkrahúsi og eftir lát hans árið 1900 þá fór systir hans, Elisabet . með útgáfuréttinn á verkum hans. Elisabet var mjög handgenginn Wagner-fjölskyldunni og starfaði lengi með ekkju Wagners, Cosimu við stjóm Bayreuth-óperuleikhússins. Elísa- bet, sem gift var þekktum gyðingahatara gerðist ákafur fylgismaður nasismans þegar hann kom fram og með samþykki hennar var ýmsu í ritum og kenningum Nietzsche hag- rætt í nýjum útgáfum þeirra, þannig að þær féllu betur að kenningakerfi nasistaflokksins. Það tók Nietzsche sjálfan langan tíma að losna undan áhrifamætti Wagners og aðskilja tónskáldið Wagner frá persónunni Richard Wagner. Þegar Nietzsche kom til Bayreuth til að vera viðstaddur heildarflutning á Niflunga- hringnum fór að koma alvarlegir brestir í sam- band þeirra. Þama vom samankomnir hópar af meðlimum Wagner-klúbbanna í Þýskalandi, sem Nietzsche sá að vom að meirihluta lítt menntaðir broddborgarar og bjórþamandi smáborgarar, sem virtust hafa meiri áhuga á að hlusta á þjóðemis- og kynþáttakenningar Wagners en tónlist hans. Nietzsche, sem fyrir- leit þessa tegund manna eins og reyndar allan almenning, sem hann kallaði hina „klúðraðu og krampuðu". Hann fylltist ógeði á samkom- unni og öllum hégómaskapnum í kringum Wagner og lagði á flótta frá Bayreuth áður en sýningunum lauk. Þrátt fyrir þetta áfall þá kom Nietzsche aft- ur til Bayreuth til að vera við framflutning á óperanni Parsifal, sem Wagner hafði lengi unnið að, sem átti að verða og varð með réttu síðasta stórvirki hans á tónlistarsviðinu. Wagner hafði komist í þrönga mótsögn við kenningar sínar með því að gera þessa kristnu miðaldarsögn í gerð Wolframs von Eschen- bach að uppistöðu í efni óperannar. Parsifal og hið helga spjót, sem lagt hafði ver- ið í síðu Krists og hinn heilagi kaleikur (gral) átti að innihalda blóð Krists, sem rannið hafði úr sáram hans á krossinum, Jesús Kristur var samkvæmt heilagri ritningu gyðingur með gyðinga- blóð í æðum. Þessi vandkvæði leysti Wagner í ritverki sínu Hetjuskapur og Kristindómur „Heldentum und Christentium“, þar sem hann setti fram þá kenn- ingu til að réttlæta efni og boð- skap óperannar fyrir sjálfum sér og áhangendum sínum að Jesus Kristur hefði verið aríi en ekki gyðingur. Hitler tók umsvifalaust upp þessa kenningu Wagners þeg- ar hann komst til valda um hinn aríska Jesús Krist og að faðir hans hefði verið grískur hermaður í her rómverja, Pantherus að nafni. Ekki leysti þetta allan vanda, María guðsmóðir var gyð- ingur, hvað þá með blóð Krists? Wagner staðhæfði í ofangreindu ritverki sínu að í æðum Jesús Krists hefði rannið ofurblóð „Super Blut“, sem þrátt fyrir æðri eiginleika ofar einstökum kynþátt- um, þá innihéldi það uppranalega kraftbirtingu hins aríska kyn- stofns. Wagner lét þannig kross- festinguna og blóð Krists verða æðstu viðleitni til að bjarga hinum aríska kynstofni, Parsifal frá falli þegar hann í óperanni stenst og hafnar freistingunni til samræðis og blóðblöndunar við Kundry, konu af óæðri kynþætti. Þegar svo Parsifal hafði náð hinu helga spjóti úr hendi gyðingsins Klinsors, banað honum og gjöreytt kastala hans og töfragarði freistinganna var um að ræða í óperanni tákn- ræna útrýmingu óæðri kynþátta íklæddri mik- ilfenglegustu tónlist, sem Wagner hafði samið. Tónlistin á að þjóna boðskapnum og textanum mun Wagner hafa sagt. Þessi útfærsla Wagners var erfiður biti að kyngja fyrir marga áhangendur hans. „Of mikið blóð, alltof mikið blóð“ vora ummæli Ni- etzsche. Nietzsche taldi blöndun kynþátta æskilega, hann hugsaði á heimsvísu ,ekki trú- arlegri eða þjóðemislegri. Andstæðingur allra trúarbragði hafði hann lýst kristindómnum sem siðfræði þræla, sem væri til þess ætlaður að veikja hinn sjálfstæða og náttúralega vilja hins sterka gagnvart hinum veikari og máttar- minni. Kristin siðfræði hefði laumað eitri sam- viskubits og sektarkenndar í sál hins frjáls- boma sterka einstaklings. sem hefði leitt yfir hann eigin innri frelsissviptingu og veikleika. Nietzsche lét þess ekki getið að kristindóm- urinn hefði verið yfirtekinn í gegnum kirkjuna af hinum sterku og útvöldu þegar þeir sáu hversu öflugt valdatæki trúin var gagnvart fjöldanum. Þar með kom hræsnin inn í dæmið sem Nietzsche taldi sig vera að gagnrýna. Ni- etzsche taldi nú að kringum Wagner væri að verða til einhvers konar trúarsöfnuður með áhangendum sem fylgdu honum í algjörri blindni, þar sem Wagner sjálfur væri guðinn og jafnframt æðsti prestur, „gúra“. Þetta var raunveralega staðfest í bréfum Cosimu, eigin- konu Wagners, að í kringum Wagner væri að myndast slíkur söfnuður. Nietzsche fór nú að gangrýna Wagner harkalega í skrifum sínum. Það má því segja að framsýningin á Parsifal hafði orðið lokaþátturinn í sambandi þeirra, sem Nietzsche undirstrikaði með þessari yfir- lýsingu „Ef þér viljið njóta tónlistar Wagners þá þurfið þér að gleyma persónunni Richard Wagner." Eins og kunnugt er hefur Nietzsche verið mjög umdeildur heimspekingur. Það má segja að flestar kenningar hans hafi gengið þvert á hina kristnu siðfræði. - Gegn mannkærleika og bræðralagi, gegn lýðræði og jöfnuði meðal manna. Kenningar hans hafa túlkað ögrandi skoðanir og vissa velþóknun hans á þeirri dekkri hlið í eðli mannsins sem snýr frá sólu en um leið gert þá hlið sýnilegri og sumpart skilgreinanlegri. Jafnframt hefur andstæðan og andstaðan við kenningar hans sýnt og sannað ljóslega að án siðferðilegra gilda og réttláts samfélags þá liggur leið mannsins til andlegrar niðurlægingar. Þessari grein er ekki ætlað að fara nánar út í kenningar Nietzsche en lesendum er bent á eitt höfuðrit hans „Svo mælti Zaraþustra“ (Also sprach Zarathustra) sem hann sjálfur telur anddyri eða forsal að kenningum sínum. Rit þetta hefur verið þýtt á íslensku og því fylgir mjög greinargóður formáli eftir Sigríði Þorgeirsdóttur lektor. Sá sem þessa grein skrifar getur hins vegar ekld annað en andmælt þeirri aðferð Ni- etzsche að nota nafn Zaraþurstra til að mæla fyrir kenningum sínum í þessu riti. Sjálfur var Zaraþustra einn af mestu trúarbragða og sið- fræðihöfundum heimsins, sem boðaði baráttu hins góða gegn hinu illa. Frá Zaraþurstra era því komin beint eða í gegnum gyðingdóminn mörg af háleitustu siðaboðum kristinsdómsins. Heimildir: Richard Wagner. Eftir Robert W. Gutman, 1968. Gottfried Wagner: Wer nicht mit dem Wolf heult, 1997. Historie of Westem Philosophy eftir Bertrand Russell. The European Magazine, marz 1997. The Sunday Times, júlf 1997. Höfundur er fyrrverandi framkvæmdastióri. VERÐUR ENGLABORG Morgunblaðið/RAX ENGLABORG, íbúðarhús og vinnustofa Jóns Engilberts að Flókagötu 17. JÓN Engilberts var einn þeirra sem notuðu síðasta tækifærið sem gafst til þess að komast frá Danmörku til ís- lands þegar bál ófriðarins var að loka öllum venjulegum siglingaleiðum. Með í för var Tove kona hans og dætur þeirra tvær. Það má ímynda sér að það hafi verið viðbrigði fyrir málarann að koma heim til föðurlandsins eftir árangursríka dvöl í Danmörku og mikill stórhugur að baki þeirri ákvörðun að ráðast þegar í húsbyggingu í Reykjavík. Gunnlaugur Halldórsson arkitekt var ráðinn til að teikna húsið sem reis að Flókagötu 17, rétt við homið á gamla Klambratúninu. Þetta var þá í útjaðri bæjar- ins. Húsið er 270 fermetrar á tveimur hæðum og byggingarsögulega verðmætt af tveimur ástæðum. I fyrsta lagi ber það hreint svip- mót módemismans eins og við er að búast, því Gunnlaugur Halldórsson var einn af boð- berum hans á íslandi. í annan stað vegna þess að það er eitt af sárafáum húsum á Is- landi, sem hönnuð voru sérstaklega og byggð fyrir þarfir myndlistarmanns. Þar sidptir vinnustofan að sjálfsögðu mestu máli og tíðkaðist þá ævinlega að stór gluggi sneri móti norðri. Annað sem þótti nauðsynlegt í vinnustofum og þykir enn, er veruleg hæð undir loft. Vel var fyrir því séð í húsinu að Flókagötu 17, sem Jón Engilberts nefndi Englaborg. í vinnustofunni þar urðu til nokkur stórfenglegustu verk Jóns; þar á meðal abstraktmyndimar stóra sem prýða nú sali í Landsbanka íslands og hefur komið æ betur í ljós eftir því sem tíminn líður að þar eru einhver mögnuðustu verk sem gerð voru hér á meðan sá stíll var efst á baugi. En Jón Engilberts var að því leyti frá- brugðinn öðrum málurum hér á sama tíma, að hann sagði aldrei skilið við manneskjuna í myndlist sinni. Hann hélt áfram að rækta fígúruna eins og menn segja þegar átt er við fólk sem myndefni. Þessi ræktun gerðist þó að mestu leyti á þann hátt, að Jón teiknaði með krít, eða bleki og fígúramar í þessum myndum tóku líka breytingum í þá vera, að með tímanum stílfærði Jón þær á ýmsan hátt. í þessum myndum, sem unnar eru með blandaðri tækni, kemur þó alltaf í ljós skólun Jóns og það hversu ágætur teiknari hann var. Það era einmitt myndir af þessum toga sem nú era á sýningu í Englaborg og lýkur þeirri sýningu um þessa helgi. Nokkur stærri verk era þar einnig, til dæmis nektar- mynd af konu; frumkast að verki fyrir Bún- aðarbankann. Þessi fagra nekt fór hinsvegar fyrir brjóstið á ráðamönnum bankans og varð Jón að færa konuna í föt. í síðasta mánuði var fjallað hér um íbúðar- hús Gunnars skálds Gunnarssonar við Dyngjuveg, sem nú hefur fengið nýtt hlut- verk eftir að Reykjavflturborg keypti það og Rithöfundasamband Islands fékk aðsetur í því. Það hús var sérhannað fyrir rithöfund- inn; sérþarfir hans þó ekki nærri í sama mæli og þarfir málarans. Síðan Jón Engilberts lézt 1972 hefur enginn notað hina ágætu vinnu- stofu í Englaborg. Leitað hefur verið sam- komulags við borgina um kaup á húsinu og þá með það fyrir augum, að þar geti orðið að- setur listamanns; gestahús þar sem erlend- um myndlistarmönnum yrði boðið að dvelja um tíma, eða þá innlendum. Það sýnist liggja í augum uppi að húsið yrði samtengt Kjar- valsstöðum, svo skammt sem þar er á milli og margskonar önnur notkun á húsinu er hugs- anleg. Nú er að sjá hvort núverandi borgar- stjóm hefur þann skilning sem með þarf; um stórhug er varla hægt að tala, því hér er ekki um slíka fjárfestingu að ræða. Það var hins- vegar stórhugur að baki þessarar húsbygg- ingar þegar í hana var ráðizt og það væri lítill heiður við minningu mikils listamanns ef Englaborg yrði ofur venjulegt íbúðarhús og vinnustofunni þá breytt svo ekkert yrði eftir af henni. Það hlýtur þó að gerast ef Reykja- víkurborg bregður ekki við skjótt. GS. V 12 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/USTIR 8. NÓVEMBER 1997

x

Lesbók Morgunblaðsins

Direkte link

Hvis du vil linke til denne avis/magasin, skal du bruge disse links:

Link til denne avis/magasin: Lesbók Morgunblaðsins
https://timarit.is/publication/288

Link til dette eksemplar:

Link til denne side:

Link til denne artikel:

Venligst ikke link direkte til billeder eller PDfs på Timarit.is, da sådanne webadresser kan ændres uden advarsel. Brug venligst de angivne webadresser for at linke til sitet.