Lesbók Morgunblaðsins - 16.11.1996, Blaðsíða 17

Lesbók Morgunblaðsins - 16.11.1996, Blaðsíða 17
Ljósmynd/Jóhanna Kristjónsdóttir MARGIR hafa þær hugmyndir um Miðausturlönd að þar séu eintómar eyðimerkur, en gróðursælar lendur og fjöll f fjarska eru enn þar sem áður hét Mesepótamía. MIÐAUSTURLÖND Þegar menn heyrg um Mióausturlönd tengjg líklega flestir þau við ólgu og sundrung. En hvaða fólk býr þarna og við hvað er það að fóst? í fjórum greinum leitast JÓHANNA KRISTJÓNSDÓTTIR við að draga upp mynd af þessum heimshluta og íbú- um þ ess, uppruna, trú og almennum lífsvióhorfum. 1 fyrstu grein er stiklað til fyrri tíða. LANDFRÆÐILEG skilgreining þess sem við köllum í daglegu tali Mið- austurlönd hefur lengi verið á reiki. Strangt til tekið telst þessi heimshluti hafa innan sinna landa- mæra Arabalönd, ísrael, Tyrkland og íran og stundum Afganistan. Mjög oft er Egyptaland talið með þótt það tilheyri annarri álfu og einatt hin síðari ár Arabaríkin Túnis, Marokkó, Líbya og Alsír í Norður Afríku. Ég álít hér rétt að halda mér við þá almennu skilgreiningu sem er í huga flestra, þ.e. Arab- íuskaginn og lönd hans, N-Afríkulöndin fimm og Israel og verður að mestu gengið út frá henni í þessum greinum. Miðausturlönd geta með rétti gert tilkall til þess að þar hafi þróast fyrstu skipulögðu menn- ingarsamfélög jarðarinnar. Á fijósömum slétt- um Mesipótamíu — þar sem nú er írak — og í Nílardalnum í Egyptalandi var vettvangur nokkurra elstu menningarsamfélaga sem þekkt eru. Um fimm þúsund árum fyrir Krist þróast siðmenning sem kennd hefur verið við Al-Uba- id í Mesipótamíu. Fátt er vitað um Ubaida nema að áhrif þeirra teygðu sig niður eftir Arabíuskaganum þar sem nú er strönd Flóans (hét áður Persaflói). Minjar frá steinöld hafa einnig fundist í Negeve-yðimörkinni í ísrael og í borginni Jer- íkó á vesturbakka Jórdanár. Mörg stórveldi óttu þar uppruna Einhvern tímann nálægt árinu 3100 f.Kr. voru konungsríki Efra og Neðra Egyptalands sameinuð undir stjórn Menes og markar það upphaf fyrsta ættarveldis Egyptalands. Það er augljóst að Menes varð að sigra tvö ríki og gefur til kynna að skipulagt og nokkuð þróað samfélag var í Egyptalandi þá þegar. Vitneskja er um búsetu á Flóasvæðinu frá þessu tímaskeiði og kallast Umm an Nar sið- menningin og mun miðstöð hennar hafa verið þar sem óumdeitanlega er fyrsta stórveldi heimsins. Þótt ekki sé ætlunin hér að rekja sögu ald- anna í smáatriðum má sjá að mörg stórmenni heimsins eiga uppruna sinn á þeim landsvæð- um sem nú er í daglegu tali kallaður Arabíu- skagi og nær frá Indlandshafi að sunnan og allt að landamærum Tyrklands í norðri, Mið- jarðarhafs í vestri og Irans í austri. Konungsríki UraeUmanna hinna fornu stód aóeins i öld Frá sléttum Mesepótamíu kom Hammar- ubai konungur sem að líkindum lætur skrá fyrstu lögbók í heimi og í þorpi við Efrat fæðist síðan Abraham, ættfaðir gyðinga og múhameðstrúarmanna, um 1800 f.Kr. Af sögunni má ráða að konungsríkið ísrael sem Biblían greinir frá var ekki stór né veiga- mikið í sögu allra þeirra heimsvelda sem komu upp og hurfu á þessu svæði. Þetta konungsríki er stofnað af Sál um 1023 f. Kr. eða 250 árum eftir þann atburð þegar ísraelsmenn eru reknir frá Egyptalandi. Sameinað konungsríki ísraels stendur að- eins í eina öld og deildist í tvö ríki, ísrael og Júdeu, eftir dauða Salómons konungs um 928 f.Kr. Ríkin féllu síðan í hendur Babylon- íumanna annars vegar og Assiríumanna hins vegar. Á 7. öld f.Kr. sigruðu Assiríumenn Egypta- land og um þær mundir kemur til skjalanna hið fyrsta af mörgum heimsveldum Persa, fyrstur er Medes og síðan beið hann ósigur fyrir Kýrusi mikla en venjulega er hann talinn fyrstu konungur Persaveldanna. Meó Vasco de Gama hófusl itök Evrópumanna Frá því sögur hófust hafa Miðausturlönd verið ókyrrðarsvæði og hin aðskiljanlegu heimsveldi sóttust eftir að leggja það undir sig eða hafa áhrif á svæðinu. Sé sagan lesin er varla nokkurt heimsveldi sem ekki hefur ásælst þennan hluta heimsins og sælst til yfir- ráða um lengri og skemmri tíma. Minjar þessara heimsvelda eru víða um svæðið þótt oftast sé kannski hampað þeim sem Grikkir og Rómveijar reistu vítt og breitt um þetta svæði. Segja má að það sé varla fyrr en eftir hrun Ottoman-veldisins, þegar fyrri heimsstyijöld- inni lauk 1918, að ríki og þjóðir þessa heims- hluta fara að feta sig áfram á brautinni til að stjórna sér og sínum málum. Ekki skyldi gleyma að eftir fyrri heimsstyij- öldina gerðu Bretar og Frakkar með sér samn- ing um yfirráð í Miðausturlöndum, bjuggu þar til ríki að sínum geðþótta og voru þau landa- mæri ekki alltaf dregin í samræmi við þjóðar- tilfinningu fólksins sem í hlut átti. Einmitt þetta hefur á síðari áratugum átt drjúgan þátt í þeirri togstreitu og illindum sem hafa sett svip á samskipti manna í Miðaustur- löndum. Evrópumenn höfðu að sönnu komið við sögu í Miðausturlöndum fyrr og líklega er Portúgal- inn Vasco de Gama einna fyrstur Evrópu- manna sem hreiðrar um sig þar er han kemur siglandi á heimsflakki sínu og nær hluta Ómans á sitt vald og lagði einnig undir sig jemenskar eyjar ívið vestar og áhrifasvæði Portúgala náði inn í Flóann og alla leið til og með eyjunni Bahrein. Fyrir Portúgölum vakti ekki hvað síst að hafa góða áningarstaði fyrir siglingakappa sína og landkönnuði en Bretar koma til sög- unnar vegna hagsmuna þeirra í siglingum Austur-Indíafélagsins og Hollendingar og Frakkar síðan. Nútimarikin voru ókveöin •ftir fyrri heimssty r|öld Þó að Evrópuríki hafi verið farin að seilast til áhrifa og yfirráða á þessu svæði á 19. öld verða megintíðindi þeirra nútímaríkja sem nú eru á þessu svæði eftir heimsstyijöldina fyrri þegar forystumenn Breta og Frakka sömdu um ný landamæri. Sú þróun eða íhlutun eftir því hvað við veljum að nefna það hélt síðan áfram milli heimsstyijaldanna og færðist enn í aukana. Bretar höfðu hernumið Palestínu og Dam- askus, en eftir leynisamning Breta og Frakka, sem byggður er á Sykes-Pices-samkomulaginu og þjóðabandalagið lagði síðan blessun sína yfír, varð skiptingin á endanum þessi: Frakk- ar fengu yfírráð yfír Sýrlandi og Líbanon, Bretar héldu tökum sem þeir höfðu náð ára- tugum áður í Egyptalandi, svo og Palestínu, Transjórdaníu og Irak. Um þær mundir var einnig búið til landið Kúveit en þar höfðu Bretar haft höfn í sigling- um sínum austur á bóginn og drög voru gerð að því sem seinna varð ríkið Sádi Arabía. Þrenn eingyóistrúarbrögó eiga uppruna sinn ■ Mióausturlöndum í Miðausturlöndum hafa orðið til þrenn ein- gyðistrúarbrögð, þ.e. gyðingatrú, kristin trú og múhameðstrú. Áhangendur allra þessara trúarbragða tilbiðja sama guð en meginmun- urinn milli þeirra er túlkunin á hvenær boðan- ir guðs hættu að berast til jarðarinnar. Gyðingatrú byggist á ritum Gamla testa- mentisins, kristnin bætti við Nýja testament- inu og hin helga bók múslima er Kóraninn. Þau trúarbrögð koma fram síðar en hin fyrri og sögð fara nánar í saumana á ýmsum kenni- setningum og atriðum sem ekki séu til lykta leidd hvorki í Gamla né Nýja testamentinu. Hverjir eru arabar? Þegar hugsað er til þessara landa nútímans þarf ekki að fjölyrða að þau byggja 95% ara- bar. En hveijir eru arabar og hvaðan eru þeir komnir? Eru arabar allir þeir sem tala arabísku eða þeir sem byggja Árabalöndin? Vitanlega eru íbúar allra Miðausturlanda afkomendur hinna mörgu og fornu menning- arsamfélaga sem í aldanna rás hafa komið og horfíð á þessu heimssvæði. Þó er augljóst að uppruni Tyrkja, Persa (írana) og Afgana er annar og þeir tala tungu- mál sem eru gerólík arabísku. íranir nota enn arabíska letrið en Ataturk, leiðtogi Tyrkja eftir 1920, innleiddi latneskt letur í Tyrklandi. Mörg hundruð árum fyrir islam voru hirð- ingaættbálkar fjölmennir á lendum og söndum Arabíu. Þeir töluðu arabísku sem síðar varð mál Kóransins og uppruni þeirra umdeildur meðal fræðimanna. Svo virðist sem þeir hafi lifað á þessu svæði í mörg hundruð ár og leng- ur en elstu heimildir ná til. í Arabalöndum eru þessir hirðingjar enn í dag skilgreindir sem forfeður araba nútímans. Í næstu grein verður vikið að tilurð islams og landvinningum þeirra trúarbragða og fjall- að um spámanninn Múhamed sem með boðun orðs Allah virðist meðal annars hafa haft stöðu kvenna í hávegum, þvert ofan í það sem er skoðun manna nú þegar islam er, með réttu eða röngu, talið eitt af því sem heldur réttindum kvenna hvað grimmilegast í skeQum. LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 16. NÓVEMBER 1996 I

x

Lesbók Morgunblaðsins

Beinir tenglar

Ef þú vilt tengja á þennan titil, vinsamlegast notaðu þessa tengla:

Tengja á þennan titil: Lesbók Morgunblaðsins
https://timarit.is/publication/288

Tengja á þetta tölublað:

Tengja á þessa síðu:

Tengja á þessa grein:

Vinsamlegast ekki tengja beint á myndir eða PDF skjöl á Tímarit.is þar sem slíkar slóðir geta breyst án fyrirvara. Notið slóðirnar hér fyrir ofan til að tengja á vefinn.