Lesbók Morgunblaðsins

Ulloq
Ataaseq assigiiaat ilaat
Saqqummersitaq pingaarneq:

Lesbók Morgunblaðsins - 20.12.1993, Qupperneq 34

Lesbók Morgunblaðsins - 20.12.1993, Qupperneq 34
Römverskir pen- ingar á Islandi Rómversku peningarnir, sem fundizt hafa á ís- landi, hinir fyrstu snemma á öldinni á Suðaust- urlandi, síðan einn eftir miðja öldina á Suður- landi og nú síðast einn í Vestmannaeyjum, hafa oft orðið mönnum tilefni heilabrota um Þótt þessir rómversku peningar segi ekkert nýtt um upphaf Islands- byggðar og fræðilegt gildi hafa þeir ekki umfram það að vera elztu hlutir af mannahöndum, sem fundist hafa á íslandi, munu ýmsir menn vafa- laust lengi enn vitna til þeirra og hampa þeim af óvarkámi sem sönnunar- gögnum um komu Evrópumanna til íslands löngu fyrir daga norrænna manna hér. Eftir ÞÓR MAGNÚSSON hugsanlega komu Rómverja hinna fornu til íslands á 3. eða 4. öld. Nú síðast skrifar Ragnar Borg grein í Morgunblaðið 13. júní vegna fundar peningsins í Vestmannaeyjum og telur hann peningana komna með Kelt- um, Pöpum, til íslands á næstu öldum fyrir byggð norrænna manna á íslandi. Stundum gætir nokkurrar óvarkámi í umfjöllun og ályktunum manna um þessa fomu peninga og í ályktunum þeirra, og jafnvel gætir þá óskhyggju um „landnám fyrir landnám" í skrifum fræðimanna um þessi efni. Fyrsti rómverski peningurinn fannst á Bragðavöllum í Hamarsfirði 1905 og 1933 fannst annar þar, í uppblásnum bæjar- rústum. Matthías Þórðarson kom á staðinn 1934 og kannaði hann, en þá vora bæjarrúst- imar svo gereyddar af uppblæstri að engri eiginlegri rannsókn varð við komið. En á staðnum höfðu einnig fundizt fáeinir fom- gripir, sem ótvírætt bentu til norrænna mannavista frá landnámsöld, grýtubrot úr klébergi, smásteinar með ýmsum litlum, snældusnúður og jámbrot, tennur úr stór- gripum og viðarkolamolar, allt hlutir, sem oftast finnast í bæjarrústum hérlendis frá þessum tíma. Af bæjarrústunum sjálfum var nánast ekkert sýnilegt nema gijótdreifar og gátu þær ekkert sagt um húsagerð eða byggingarháttu. Eg hefi tvívegis komið á þennan stað, í fyrra skiptið 1984, nokkra eftir að þar hafði fundizt gul glertala frá víkingaöld. Kannaði ég þar mjög gaumgæfilega öll verksum- merki eftir byggð og leitaði grannt eftir hlutum á yfirborði, en eiginleg fomieifa- rannsókn verður ekki gerð þama lengur frekar en þá er Matthías Þórðarson kom á staðinn. Þama sjást aðeins óreglulegar helludreifar í uppblásnu melbarði, á einum stað sést óverulega votta fyrir steinaröð, sem þó er ekki öragglega af mannahöndum sett, gæti þó hafa verið undirstaða að vegg eða hugsanlega stétt, en þetta er svo óljóst, að ekki er hægt að draga neinar ályktanir af því. Hins vegar virðist augljóst af gripunum frá BragðavöUum, öðram en peningunum, Rómverskur peningur, fundinn í Hvít- árholti 1966, sleginn fyrir Marcus Claud- ius Tacitus keisara 275-276 e.Kr. með vangamynd keisarans. að þama hafi verið norrænn bær á land- námsöld, byggðin líklegast aðeins varað skamma hríð og bærinn síðan verið fluttur, þá sennilegast á núverandi bæjarstæði á BragðavöUum, sem þótt hefur hentugra en þessi staður, sem fyrst var valinn. Það virð- ist augljóst, að ekki geti verið þama um byggðarleifar frá Rómverjum að ræða, ekk- ert hefur fundizt þar af gripum, sem ein- kennandi era fyrir Rómveija og því er mjög varasamt að draga af þessum tveimur pen- ingum neinar ályktanir um Rómverjabyggð. Öðra máh hefði gegnt, ef þarna hefðu fund- izt glerglös eða bronshlutir, sem einkenn- andi era fyrir byggð á Rómverjatímanum eða vora verslunarvara þá. Þriðji peningurinn fannst fyrir mynni Hvaldals í Lóni, þar sem ekki er vitað að nokkra sinni hafi verið byggð og engin mannvirki neins staðar sjáanleg. Pening- urinn fannst þar í foksandi af hreinni tUvilj- un, hann fann erlendur maður og gróf hann með fingranum í sandi umhverfis peninginn án þess að neitt fleira kæmi í ljós. Er pen- ingurinn því greinUegur lausafundur. Engar fræðUegar niðurstöður er því hægt að draga af fundi hans, hann virðist hafa hafnað þama einhvem veginn af tUvUjun, en hvenær eða hvemig fæst víst aldrei svarað né nein hald- góð skýring gefin. Þetta gæti hafa gerzt á hvaða öld Islandsbyggðar sem er. Fjórði peningurinn fannst í Hvítárholti í Hranamannahreppi 1966 við fomleifarann- sóknir á bæjarrústum frá landnámsöld. Peningurinn fannst í raslbing eða sorphaugi í öðrum enda á víkingaaldarskála. Var svo að sjá sem húsið hefði verið stytt er það var enn í notkun og kastað sorpi þangað sem austurendi þess hafði verið. í sorphaug- unum vora öskudreifar með ýmsum lit og innan um smábrot af brannum beinum, en engir hlutir aðrir en peningurinn. Hann kom í ljós er smár moldarköggull, sem skafinn var fram, brotnaði í tvennt á sköfunni. Vora spanskgrænublettir í moldinni við peninginn og alveg augljóst, að hann hafði verið þama lengi, greinUega allt síðan staðurinn var byggður, á 10. öld að líkindum. Fann ég peninginn sjálfur og get ég þessa svona ýtarlega til að firra vangaveltum um, að honum kunni að hafa verið komið þarna fyrir síðar, t.d. meðan rannsóknin stóð yfir. Hér er rétt að nefna, að fom, rómverskur peningur á að hafa fundizt vestur í Dala- sýslu fyrir einhveijum áram, reyndar inni á gólfi í húsi frá þessari öld. Var mönnum fullkomin ráðgáta, hvemig á honum gæti staðið þar, enginn þar á bæ hafði haft slík- an pening í fórum sínum það vitað var og ekki vitað um neinn, sem hefði getað komið með hann þangað. Var helzt gizkað á, til að nefna einhveija skýringu, að hann kynni að hafa borizt með moldum úr kálgarði. Hefur sá peningur því nánast ekkert fræði- legt gUdi í byggðarsögunni og verður ekki frekar um hann fjallað í þessu samhengi. Fimmti rómverski peningurinn fannst síð- an í Vestmannaeyjum, sem sem sagt hefur verið frá nýlega og gaf tUefni tU fréttafrá- sagna og blaðaskrifa. Hefði verið eðlUegt, að skýra þar nánar frá fundaratvikum, því að þau segja sitt. Eg frétti af fundi þessa penings 25. októ- Skáli frá landnámsöld í Hvítárholti í Hrunamannahreppi. Myndin er tekin þegar rannsóknin fór þar fram 1966. Einn rómversku peninganna fannst í austurenda skálans sem er íjær. Myndirnar tók greinarhöf. ber 1991, er hringt var tU mín frá Mynt- safni Seðlabankans og Þjóðminjasafnsins, en þangað hafði peningurinn verið sendur tU greiningar og athugunar. Talaði ég nokkra síðar við finnandann, Aðalstein Agn- arsson í Vestmannaeyjum. Sagðist honum svo frá, að hann hefði verið að skoða Skans- inn í Vestmannaeyjum þá um sumarið ásamt öðrum manni og varð litið á vegginn við hornið á austurkantinum á Skansinum. Þá sá hann peninginn liggja þar í gijóthleðsl- unni. Var hann á rönd ofan á mold í hleðsl- unni og gras ofaná og var þetta í tUtölulega ungri hleðslu. Ekki gerði hann sér grein fyrir, að þetta, sem virtist spanskgræn plata, væri peningur, en hann var síðan settur í veika saltsýrulausn og hreinsaðist þá af honum spanskgrænan og kom í ljós, að þetta var peningur. Skansinn í Vestmannaeyjum er víst ekki eldri en frá síðari hluta 16. aldar, en 1515 var fyrst ákveðið að reisa þar vígi, þótt það yrði ekki fyrr en síðar. Og þar sem hleðsl- an, sem peningurinn fannst í, er tUtölulega ung skv. frásögn finnanda, hlýtur hún að tvera frá síðari öldum og peningurinn kom- inn þangað líklegast eftir 1600. — Fræði- legt gUdi hans um byggð eða komu Papa, hvað þá Rómverja, tU Vestmannaeyja, verð- ur því að teljast nánast ekkert. Kristján Eldjárn setti hugmynd sína um komu Rómveija hinna fornu til íslands fyrst fram í bókinni Gengið á reka, og síðan gerði hann frekari grein fyrir henni í doktorsriti sínu Kuml og haugfé. Er ég skrifaði um rannsóknirnar í Hvítárholti í Árbók forn- leifafélagsins 1972 dró ég nokkuð í efa fræði- legt gUdi rómversku peninganna tU slíkrar niðurstöðu, þar sem þeir þrír, sem vora fundnir í byggðarleifum, virtust ótvírætt komnir á þá staði á landnámsöld íslands. Við Kristján áttum oftar en einu sinni tal um þessa rómversku peninga og fannst mér hann þá orðinn efins um, að hugmyndirnar um komu Rómverja tU íslands væru svo haldgóðar sem hann hafði einu sinni talið, einmitt af þessum orsökum. I þessu sambandi finnst mér ástæða tU að taka hér upp hugleiðingar Kristjáns Eld- járns um rómversku peningana, er hann skrifaði í dagbók sína daginn sem ég sýndi honum Hvítárholtspeninginn, 6. ágúst 1966, og er birt hér með leyfi frú HaUdóra Eld- járn: „Ekki er unnt að koma með neina veru- lega góða skýringu á þessu fyrirbæri, því að ekki efa ég, að minjar þessar [þ.e. rústim- ar í Hvítárholti, Þ.M.] era að öUu leyti frá söguöld, reyndar hef ég aUtaf hugsað mér, að þama hafi raunveralegir landnámsmenn tekið sér bólfestu. En hvemig stendur á því að þeir hafa haft þennan rómverska gamla pening í fóram sínum? Það er og verður sennUega aUtaf ráðgáta. Bezt gæti ég trúað, að hann öé svo að segja úr sömu buddunni og peningamir að austan, Jiví að hann er í tíma á milli þeirra. Einhver Islend- ingur eða landnámsmaður hefur fundið hrúgu af þess konar peningum í jörðu, á Englandi eUegar hér á landi, og síðan hafa þeir smám saman dreifzt út um landið. Hin gamla skýringartilraun mín heldur enn gUdi sínu, því Utla sem hún hefur nokkurn tíma haft. Það er vel hugsanlegt, að rómverskir borgarar hafi komið hingað tU lands, Uklega hrakizt hingað, og þeir hafi skUið eftir sig þessar minjar, en landnámsmennirnir síðan fundið þær. Hitt getur svo líka verið, að landnámsmenn eða aðrir snemma á söguöld hafi komið með þá, en þá hafa þeir líklega fundið þá á Englandi. Og er þó að muna, að Heichelheim taldi mjög ólíklegt, að Aust- fjarðapeningarnir gætu verið komnir frá Englandi, vegna þess að þeir eru alUr frá myntsláttum í hinum eystri hlutum keisara- ríldsins, einn frá Litlu-Asíu, tveir frá Róm. Peningar þeir, sem í umferð vora í Britann- íu, hafa væntanlega verið frá myntsláttu- stöðum í Brittanníu, Gallíu eða Spáni.“ Kristján Eldjárn rökstuddi tilgátu sína um komu Rómverja til íslands meðal ann- ars með því, að peningar sem þessir íynd- ust afar sjaldan á Norðurlöndum eða utan forna rómverska ríldsins. En þeir era þó ekki eins sjaldséðir þar og talið hefur verið. Þannig hafa t.d. fundizt fimm rómverskir koparpeningar í Dölunum í Svíþjóð einum saman. Og reyndin er sú í seinni tíð, að fornir rómverskir koparpeningar eru mjög víða á ferli í Evrópu og berast hæglega nánast um allt, ekki sízt nú með ferðamönn- um. Þeir eru til sölu víða sem minjagripir og- er mér t.d. minnisstætt, að er ég kom til Trier í Þýzkalandi fyrir allnokkram áram var seldur þar hvers kyns ferðamannavarn- ingur við Porta Nigra og þar á meðal vora rómverskir koparpeningai- í hundraðatali á söluborðum, peningar sem finnast hvar- vetna í jörðu á þeim slóðum. -4 34

x

Lesbók Morgunblaðsins

Direct Links

Hvis du vil linke til denne avis/magasin, skal du bruge disse links:

Link til denne avis/magasin: Lesbók Morgunblaðsins
https://timarit.is/publication/288

Link til dette eksemplar:

Link til denne side:

Link til denne artikel:

Venligst ikke link direkte til billeder eller PDfs på Timarit.is, da sådanne webadresser kan ændres uden advarsel. Brug venligst de angivne webadresser for at linke til sitet.