Lesbók Morgunblaðsins - 01.05.1993, Blaðsíða 9

Þórdísar systur sinnar og Þorgríms goða.
Hann eggjar Þorgrím goða til að vega Vé-
stein á laun. Þegar Vésteinn hefur verið
drepinn og heygður eiga þeir bræður tal
saman og vill Þorkell að þéir taki upp leika
og láti á engu bera svo „.. . að menn renni
þar af því grunum í ...“.
Þessi tvö dráp eiga sér bæði upptök í
óljósum grun og lausmælgi. í báðum tilvik-
um heggur morðinginn, ráðabaninn í tilviki
Þorkels, nærri sínum nánustu; því Bárður
var elskhugi Þórdísar og vildarvinur Þor-
kels og Vésteinn er mágur Gísla og vinur.
Þá vilja ill-virkjarnir að verklokum að kyrrt
sé látið liggja.
Þrisvar Verður Allt
Forðum
Af þessu er ljóst að höfundur sögunnar
þjappar saman í upphafsköflunum fjölmörg-
um minnum sem birtast síðar í sögunni í
ýmsum myndum. Hann virðist hafa full-
komna yfirsýn yfir efni og form sögnnar
frá upphafi til loka þegar hann fellir þannig
mörg aðskilin atriði framvindunnar í trausta
og svipmikla heild. Sagan er fullkomlega
laus við tilgerð og stirfni þrátt fyrir hina
ströngu, listrænu frásagnartækni.
Endurtekningar, einkum þrítekningar,
eru mjög áberandi og hafa nokkur dæmi
þess verið rakin hér að framan. Þær renna
stoðum undir þá skoðun að skipuleg bygg-
ing Gísla sögu sé ekki „háð því að hún fjalli
um eina deilu“ heldur er um sjálfstæða, list-
ræna sköpun að ræða sem brýtur frásagnar-
efnið undir strangar kröfur fastmótaðrar
frásagnartækni.
Magnus Olsen segir í grein „Um bygg-
ingu Gísla sögu“:
„Þritalan, sem er ríkjandi í öllum þorra þjóð-
sagna, verður að víkja frá þeim sviðum, þar
sem aðaláhersla-er lögð á fullkomið raunsæi,
og hefur þvi orðið að beita henni sparlega í
íslendingasögum. í samsetningu slíkrar sögu
hlaut það að vera ókleift. í Gísla sögu sjáum
vér atburðum aldrei raðað saman eftir hinum
einfalda þrítöluhætti ævintýrsins.“
Vissulega er það bæði satt og rétt að
íslendingasögurnar lúta ekki í öllum grein-
um lögmálum ævintýra og þjóðsagna enda
ólíkar þeim bæði hvað varðar uppruna og
efnivið en hitt er hæpnara að Gísla saga
byggi ekki í veigamiklum atiðum á þrítölu-
þættinum sem hér var nefndur. Þrítalan eða
þrítekningin er einmitt meginatriði í bygg-
ingu sögunnar. Þess er þó hvorki að vænta
að þau atriði er lúta lögmáli þrítölunnar séu
í öllu hlutum eins né að þeim sé ævinlega
skipað hlið við hlið; frásagnartækni sögunn-
ar er margbrotnari en svo. Hliðstæður og
endurtekningar eru felldar inn í söguna á
eðlilegan og að því er virðist fyrirhafnarlaus-
an hátt þannig að sagan heldur alltaf trú-
verðugleik sínum. Nokkur dæmi hafa verið
nefnd um þetta hér að framan sem rekja
má til upphafs sögunnar en öðrum er skot-
ið inn í atburðarásina eftir því sem fram-
vinda sögunnar gefur tilefni til.
Fáein slík dæmi um endurtekningar, sem
skotið er inn í söguna, má nefna til frekari
áréttingar. Þrívegis er sagt frá því að Þor-
grímur goði egnir Gísla. Fyrst er hann
hnykkir hendi sinni og aftekur að gerast
svarabróðir Vésteins. Öðru sinni þegar þeir
eru að leikum og Þorgrímur fer með vísu-
brot þar sem hann lýsir því yfir að drápið
á Vésteini hryggi hann ekki. Óg að endingu
er hann sendir Geirmund að Hóli eftir reflum
þeim er Vésteinn hafði boðið Þorkatli að
gjöf.
Þrisvar ráðast konur til atlögu við Eyjólf
gráa og veita honum háðulega útreið: Auð-
ur blekkir Eyjólf til að telja fram silfur það
sem hann tók til höfuðs Gísla. í stað þess
að taka við fénu og segja til Gísla rekur
hún silfrið „á nasir Eyjólfi". Aftur ræðst
Auður til atlögu við Eyjólf er hún slæmir
barefli sínu á hönd honum og verður þann-
ig, óviljandi, til þess að hrekja hann undan
„íturslegnum sverðseggjum" Gísla. Að end-
ingu reynir Þórdís að vega bróðurbana sinn
en lánast ætlunarverkið miður en skyldi þar
sem lagið geigar.
Þrívegis er greint frá galdraathöfnum og
hafa þær ævinlega í för með sér dauða og
ógæfu: Fyrst segir frá seiði Þorgríms nefs
er spjót það er smíðað úr Grásíðubrotum
sem Vésteinn er veginn með. í annað sinn
er sá hinn sami seiðskratti efldi seið gegn
banamanni Þorgríms goða og kom þannig
í veg fyrir að GÍsli gæti náð fram sáttum
eða notið atfy%is vinveittra höfðingja. Og
loks þegar Auðbjörg á Annmarkastöðum
hleypir skriðu á bæinn á Skammfótarmýri
og drepur tólf menn.
Þá má nefna að þrisvar drepur Gísli
menn sem eru í tygjum við Þórdísi, þrisvar
er vikið að einstökum hagleiksverkum Gísla
og þrívegis etur Þorkell mönnum saman.
Dæmi um þrítölu í sögunni eru mun fleiri
og tengjast til að mynda drápunum á Vé-
steini, Þorgrími goða og Þorkatli Súrssyni.
Litbrigði
Þá er einnig athyglisvert að litir eru not-
aðir markvisst til að draga fram hliðstæð-
ur. Þannig segir frá því að Vésteinn er
kominn í Haukadal, „... og var í blárri
kápu ...“. Gísli leitar hefnda eftir Véstein,
tekur spjótið Grásíðu og heldur að Hóli að
vega Þorgrím goða.....og er í kápu blárri
...“. Þegar Gísli er á flótta undan Berki
digra er hann .... í kápu blárri ...“ sem
hann gefur Þórði huglausa til að villa um
fyrir óvinum sínum. Blái liturinn er þannig
sérstaklega bundinn við Gísla og þá sem
tengjast honum og stefna á háskaslóðir.
Einnig er grár litur mjög áberandi í sög-
unni. Hæst ber þar tákngerving ógæfunn-
ar, Grásíðu, sem er undirrót þeirrar ógæfu
er Gísli Þorkelsson ratar í og fylgir síðan
ættmennum hans. Eyjólfur grái ber nafn
með rentu enda bæði grár í lund og eins
konar feigðarboði sem sífellt ógnar lífi Gísla.
Feigðarliturinn grái kemur einnig fyrir þeg-
ar draumkona Gísla birtist honum á gráum
hesti og báðir eru þeir bræður Gísli og Þor-
kell gráklæddir þegar þeir eru vegnir. Silfur
heitir líka grámálmur og athygli lesanda
er oftar en einu sinni beint að silfri því sem
Eyjólfur grái tók til höfuðs Gísla. Silfursjóð-
ur þessi verður í sögunni tákn ágirndarinn-
ar og undirferla sem hún elur af sér.
LISTIN AÐ SEGJA SEM FÆST
En Þó Svo Að Það Skiljist
Að endingu er áhugavert að víkja að
þeirri gagnrýni sem ýmsir mætir menn hafa
beint að knöppum stíl sögunnar og kristall-
ast ágætlega í orðum Sigurðar Nordals:
„Gísla saga ... stendur einnig á mjög háu
stigi sem skáldskapur. En stöku sinnum er
eins og höfundur missi algerlega tök á efn-
inu, t.d. þegar um er að ræða að skýra það,
hví Gísli flýr upphaflega að heiman frá sér,
hvers vegna mál hans er svo illa varið, af
hvetju hann flýr ekki land, þegar hann er
orðinn sekur skógarmaður. Slíkt mundi hvorki
henda raunsæjan sagnaritara eins og Snorra
né söguskáld eins og höfunda Njálu og Hrafn-
kels sögu.“
Ekki er auðhlaupið að gefa einhlít svör
við því hvers vegna höfundur Gísla sögu
leggur sig ekki í framkróka við að rekja
öll málsatvik út í hörgul. Þó má benda á
að Gísla saga er í eðli sínu ólík þeim tveim-
ur sögum sem Sigurður nefnir, bæði að
ytri gerð og innihaldi.
Gísla saga er öðrum þræði spennandi
sakamálasaga. í slíkri sögu er engan veginn
við hæfi að tefja framvinduna með nákvæm-
um útskýringum á því sem gerist eða er
ógert látið. I slíkri frásögn er heppilegra
að gefa hlutina í skyn, t.d. með því að draga
fram hliðstæður eins og höfundur Gísla sögu
gerir gjarnan. Þannig á „flótti“ Gísla frá
Noregi sér hliðstæðu í því þegar Þorsteinn
á Annmarkastöðum neyðist til að flýja land
eftir að Auðbjörg, móðir hans, hleypir skriðu
á bæinn að Skammfótarmýri með gernirig-
um og drepur tólf menn. Þeir Gísli brenna
inni Kolbjörn á Hellu við tólfta mann, selja
lönd sín og búast eftir það á brott til íslands.
Enn annað dæmi um að hliðstæðum er
beitt með þessum hætti er fjandskapur sá
sem Þorgrímur goði sýnir Vésteini, ljóst og
leynt. Ástæður þess fjandskapar eru ekki
raktar -en drepið á það í samtali Auðar og
Ásgerðar að Þorgrímur goði og Auður hafi
oft hist áður en hún var gefin Gísla. Þetta
atvik minnir óneitanlega á ástir Bárðar og
Þórdísar Súrsdóttur. Föður hennar hugnaði
það illa og kom því til leiðar að Bárður var
drepinn. Vel má ímynda sér, eins og bent
hefur verið á annars staðar, að Þorgrímur
goði hafi leitað eftir ástum Auðar en Vé-
steinn stíað þeim sundur. Það gæti altént
skýrt það hatur sem endist Þorgrími til að
vega Véstein.
Ástæðurnar fyrir slakri málsvörn Gísla
eru vissulega ekki raktar en augljóst af því
er síðar segir að þetta er „... sakir þess
tröllskapar er Þorgrímur nef hafði haft í
seiðnum, og atkvæða ...“.
Þeirri spurningu hvers vegna Gísli flýr
ekki af landi brott verður varla svarað nema
persónusköpun sögunnar og boðskapur sé
brotinn til mergjar. Gisli á þess kost að víkja
sér undan skyldum sínum oftar en einu sinni
en hann kýs frekar að beijast fyrir því sem
hann telur sér og sínum til sæmdar. Það
er að vísu utan þeirra marka sem þessari
samantekt voru sett í upphafi en engu að
siður hnýsilegt athugunarefni að gæta að
persónusköpun sögunnar og boðskap en það
hlýtur að bíða betri tíma.
vnnn-J nt/T;rlrflRP nm m; nnntr
iifmfl«ii;s iaaod 6s ó stí'sil lidirn -f: .sni:
ELISABET
JÖKULSDÓTTIR
Saga handa
Sigfúsi
Daðasyni
Það var lítil stelpa og henni var
bannað að vera glöð svo hún var allt-
af afar alvarleg og smámsaman fóru
allir að segja í fjölskylduboðunum:
Mikið hlýtur þetta að vera gáfað barn.
En stundum þegar litla stelpan gekk
ein með sjónum, jafnan í afar alvar-
legu veðri, heyrðist hún reka upp
krampakenndar hlátursrokur, svo sem
títt er með hesta með heimþrá.
Saga handa
Stefáni
Herði
Grímssyni
Einu sinni var lítil stúlka sem skar
úr sér hjartað og kreisti það í lófanum
og fuglarnir sungu í skóginum, annars
var kyrrð og blóðdroparnir hnigu í
jörðina og þegar spratt upp af þeim
undrafagurt blóm með krónu, rauð
stjarna og gyllt að innan hneig stúlkan
niður á jörðina og líkið sem fannst var
af henni og þótti mikil prýði.
Saga handa
Einari Bene-
diktssyni
Þessi stelpa hafði gefið svo mikið
að hún hafði gefið vitlaust og þann
morgun vaknaði hún upp með tóm í
hjartanu og uppgefin á sál og líkama.
Þá loksins bað hún um hjálp og þá
fékk hún frið, rigningu, píanótónlist,
bros sem getur breytt dimmu í dags-
ljós og ofurlítinn vind sem þaut um á
Islandi.
Höfundur er rithöfundur í Reykjavík.
Sögumar eru úr væntanlegri bók.
ÁSGEIR J. JÓHANNSSON
Von í snjó-
húsi
Bakvið þennan langa vetur
býr vonin í snjóhúsi
og bíður eftir geislum sólar.
Komdu út veika von,
hvíslar vorið
og andar á gömul snjóhús
sem klökkna af þrá
eftir fallandi lækjum.
Börn
Október ’92
Þau koma
eins og votir stormsveipir,
ijúfa hljóðmúrinn
og þrengja sér inní sviðsljósið.
Lítil umbúðalaus börn
með örlög heimsins
í farteskinu.
Snæða af skilningstré
góðs og ills,
vaxa yfir höfuð
og verða að foreldrum.
Höfundur býr í Hafnarfirði og er um-
sjónarmaður í skóla.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 1.MAI1993
9