Lesbók Morgunblaðsins - 27.06.1992, Blaðsíða 11

vísi ekki til neins i okkar samfélagi sem
færa mætti til betri vegar? Því fer auðvitað
fjarri. íslenskar kvenréttindakonur hafa
sýnt fram á annað og þjóðin fallist á mál-
flutninginn með því að verða við kröfum
þeirra. Hvar sem borið er niður í sannferðug-
um fyrri tíða skrifum má sjá mismuninn á
kjörum kvenna og karla í landinu frá upp-
hafi hvað sem líður afköstum á bókmennta-
sviðinu. Óþarft að taka skáldsöguskrif karla
til marks um kvennakjör, enda til lítis gagns.
En þetta er illskiljanlegur fjandi. Eru ís-
lenskir höfundar, þrátt fyrir fullyrðingar um
annað, algerlega ópólitískir?
Og ekki skýrir bókmenntafræðin ástand-
ið, hvorki sú pólitíska né formhyggja síð-
ustu ára, síst hún. íslensk bókmenntafræði
er bæling; dregur dul á kreppu í hugmynda-
lífinu, ofhasar gersamlega einstökum verk-
um af skorti á umræðuefni. Leggst á ritverk-
in eins og mara á mann og les inn í þau
eigin geðkvilla eða sálgreinir persónur þeirra
og þau sjálf, beitir þau þvílíku ofríki af skorti
á áþreifanlegri andstæðingi.
Raunsæið
Hvert er samband karls og konu á ís-
landi, um það snýst málið. Fyrr á tíð. Nú.
Hjóna. Hjónaleysa. Hvert ástarsambandið.
Hvert samband móður og sonar gegnum
tíðina. Föður og dóttur. Systkina. Hverjar
þær tilfinningar sem kynin yfirleitt bera
hvort til annars. Hvað er karl? Hvað kona?
Gagnvart sjálfri sér. I félagslegu samhengi.
Skáldverkum er vísað miskunnarlaust inn í
heim bókmenntafræðinnar með hugtökum
hennar en ekki til þess mannlífs sem þau
eru sprottin upp af. Og þótt ekki hafi verið
ætlunin þá engu að síður sýna öll skáldverk
svipmót sinnar tíðar, og jafnvel miklu algild-
ari þætti mannlegs lífs en þá sem heyra til
ákveðnu tímabili. Hvernig fóru fyrstu ís-
lensku skáldsagnahöfundarnir að því að
sigta burt allt sem varðaði kvenréttindamál
þear þeir voru að læra sögugerðina? Sögur
frá því fyrir aldamótin eru ritaðar undir
sterkum áhrifum frá dönskum bókmenntum
en þegar kemur að skiptum karls og konu
hlaupa þau til fjalla til að elskast. Þessi
verk voru skrifuð meðan kvenréttindabarátt-
an var sem hatrömmust í Bretlandi, Frakk-
landi, Þýskalandi og á Norðurlöndunum.
Þegar kemur fram á kreppuárin verður
ósnortinleikinn skiljanlegri. Raunsæið var
orðið flokksbundið. Málflutningurinn fyrir
hinu nýja jafnaðarþjóðfélagi mælti fyrir
hagsmunum beggja kynja með sömu orðum,
velmegunarþjóðfélag framtíðarinnar var
lausn á kynjaágreiningnum sem öðru og því
óþarfi að sinna honum sérstaklega. En ekki
voru erlendar konur á þessari skoðun. I
sjálfu landi sósíalismans, Danmörku, ein-
kennir skrif kvenna frá því fyrsta áhersla
á líffræðileg sérkenni kvenna, aftur á móti
sérkennir skrif karla áhersla á félagslegan
skapnað konunnar, að hún sé það sem hún
er fyrir áhrif frá umhverfi sínu. Og karlar
eru bjartsýnni en konur á að saman gangi
með því að ekki þurfi annað en 'breyta
umhverfmu til betri vegar svo að konur fái
notið sín, ef þær þá ekki gera það þegar.
Svo margar eru bækurnar og tímabilið langt
að telja má fullvíst að hérlendis hafi sjónar-
mið karla ráðið skrifum um kvenfólk. Og
heldur betur. Fyrst rithöfundarnir íslensku
létu sig málið ekki varða beinlínis verður
að eigna sjónarmiðið pólitískum forsprökk-
um, þeim sem lögðu þeim línurnar. Og mik-
il er fátæktin. Kreppuskrifin eru talin hið
helsta raunsæistímabil íslenskra bókmennta,
þótt rembst hafi verið við að eigna okkur
Islendingum slíkt skreið á fyrri tíð, áratug-
ina tvo undir aldamótin með tilvísunum í
fáeinar sögur eftir Gest Pálsson og Þorgils
Gjallanda eins og verið sé að fjalla um Bibl-
íutexta. En þá, einmitt þá, var tími ástarinn-
ar í íslenskum bókmenntum.
Tími raunsæismannanna var árin milli
stríða. Ódeigir héldu þeir uppi merkinu allt
til þess að Olafur Jóhann lauk við langloku
sína um blaðamanninn með þrjóskunni einni
þótt tungumál raunsæisins væri í augum
lesandans orðið jafn gamlað á bók og latína
og gríska. Allan tímann var konan aukreit-
is, jafnvel undir það síðasta. Sótt í verk
annarra höfunda, hefðbundin mynd sem
þjónaði tilgangi karlhöfundarins gegnum
karlpersónur sem umgengust konur sem
voru tilefni atburða, metnaðarmál og til-
gangur karlpersóna sem hélt í hespuna á
móti höfundi uns söguþráðurinn var kominn
á hnykil. Fyrir tveimur áratugum urðu til
kvennasögur eins og fyrir skjálftalækningar
eða raflost, Leigjandinn. Svo fór ísbjörg að
‘ rífa sig. Hundrað árum síðar en Gestur
varð öldauður í síðasta skipti og þá við lest-
arteina í Winnipeg. Öld eftir að farið var
að fjalla um nauðir kvenna við hin hefð-
bundnu kjör sín með bókmenntum annarra
þjóða.
Leyndarmál
Hvaða lexíu er hægt að heyja sér um
konur af lýsingum íslenskra höfunda til
þess er konur tóku sjálfar að gera grein
fyrir sér á síðasta áratug? Alls enga. Hins
vegar getur sá sem vill dundað sér við stíl-
prúðar lýsingarnar á draumapíum menning-
arinnar, lýsingar sem dilla fagurkerahættin-
um á sinn máta eins og myndirnar í Pla-
yboy kynhvötinni. Það er orðið sæmilega
ratljóst eftir öll skrif og framboðstal kvenna
síðustu áratugi og óhætt að ljóstra upp laun-
ungamáli sem varðveitt hefur verið af ekki
minni þagmælsku en launungamál frímúr-
ara. Það er mamma sem ræður þessu. Sjáið
til. Það er mamma sem kenndi höfundinum
að tala og hún stendur honum því jafnan
ískyggilega nærri þegar hann skrifar. Gott
meðan hún ekki les yfir öxl hans. Mamma
segir að ekki megi fjalla frjálslega um kyn-
líf og ástir, líkt og kirkja í sálinni ætlar hún
sér hvort tveggja en bara undir rós. Hún
hefur til þessa dags unnið auðveldan sigur
á óskyldum konum sem kalla til höfundanna
að þörfum þeirra sé sinnt víðar en í bólinu
og eldhúsinu. Höfundarnir hafa látið bernsk-
una ráða, undir bjargþungu fargi íslenskra
bókmennta hafa þeir ekki risið til fullveðja
lífs. Að líta til annarra kvenna en mömmunn-
ar og eiginkonunnar kom ekki til greina,
þótt ekki væri af öðru tilefni en faglegri
þörf. Jafnvel ekki með sögupersónu að
millilið. Undir fargi þessara bernskubind-
inga með arfínn í ofanálag fá hinir virkustu
íslenskir höfundar líðandi stundar enn síður
risið heldur standa á haus í eigin bernsku,
hjala undir pilsfaldinum.
Og svo skáldaamman auðvitað; hún á sinn
skerfí í bókvitinu sem í askana er látið.
Guðbergur ældi áhrifunum með runu
sagna um Ónnu og Katrínu og ÖnnuKatrínu
og er kannski að því enn. Gestur var í takt
við danska kvennahreyfíngu, en entist ekki
aldur til afkasta. Jón Trausti er sá eini höf-
undur íslenskur sem kallast getur í takt við
innlenda kvennahreyfíngu fram til bók-
mennta kvenna sjálfra á síðustu árum. Sög-
ur Jóns af kvenhetjunni Höllu koma fram
í upphafí skipulegrar kvenréttindabaráttu á
íslandi, sú fyrsta 1906, hinar á næstu árum.
Saga hans um Önnu á Stóru Borg kom út
1914, árinu fyrr en íslenskar konur öðluð-
ust kosningarétt, og þessi saga er ekki öll
þar sem hun er séð. Það má mikið vera ef
hún vísar ekki á sjálfa rótina þótt með óbein-
um hætti sé. Sjáið hve lítill munur er á
samskiptum þeirra Önnu og stráksins sem
læðist í bólið hennar og móður og syni ef
undan er skilið kynlífíð. Fimmtán ára strák-
ur á sveitabæ hefur fengið þeirrar íþróttar
framar öðrum í sveitinni að stökkva á stöng
sem hann ber fyrir sig sem tíðast. Óprúttn-
ir vinnumenn narra strákinn til að leggjast
í rekkju húsmóður sinnar sem stýrir búinu
og hún tekur þá á málunum ólíkt því sem
þeir bjuggust við. Gerir strák að ástmanni
sínum þótt hún sé tvisvar sinnum eldri en
hann. Hefði einhvern dreymt söguna og
sagt sálfræðingi myndi hann kalla stöngina
fallosartákn og er skýringin ekki langsótt.
Sálfræðingar myndi leggja fleira til málsins
um myndmál sögunnar.
Allar lýsingar í sögunni um Önnu á Stóru
Borg eru af raunsæisskólanum en sjálf fram-
vindan er það ekki heldur miklu fremur í
takt við þá symbólik sem í tísku var á fyrsta
áratug aldarinnar, nýrómantíska skeiðinu.
Hér lætur íslenskur höfundur fantasíu sína
rætast og varpar um leið ljósi á leyndar-
mál. Myndmálið er skýrt. Bróðir Önnu rís
öndverður við háttarlagi systur sinnar eftir
að hún hefur gert strákinn að ástmanni sín-
um, hann leggur fæð á strák og vill drepa
hann. Fulltrúi siðbanna í sögunni, sensors-
ins, svo sálfræðingnum sé leyft að skjóta
inn orði. Anna kemur stráknum undan í
helli, tákn móðurlífsins, þar sem hún geym-
ir hann lengi, ein fímmtán til tuttugu ár.
Ástmaðurinn heldur til í hellinum allan tím-
ann einn en skýst öðru hveiju heim að Borg
og gerir Önnu börn. Framgangur sögunnar
er auðvitað fjarri öllu raunsæi en á kannski
að vera það. Yfirburðir hellisbúans við
stangarstökkin verða á endanum til þess
að bróðirinn sættist við piltinn sem þá hefur
bjargað honum á stönginni úr skaðræðis-
fljóti sem rennur milli hellis og bæjar.
Þegar saga Jóns Trausta um Önnu á
Stóru Borg kom út voru kenningar Freuds
að ná til kvenréttinda- og bókmenntafólks.
Samkvæmt Freud upplifír Jón Trausti óska-
draum með verki sínu í gervi piltsins, að
komast í ból móðurinnar, Ödipus á ferð-
inni, og leggur sér sjálfum til siðgæðisvörð-
inn, sensorinn, í líki bróðurins, og refsing-
una líka, hellisvistina, því að undir niðri
veit höfundur eða dreymandi að sá sem
gerir móðurina fyrirferðarmikla í kynlífsór-
um staðnar. Draumurinn um ofurkarl-
mennsku býr í kyntákninu sjálfu, stönginni
sem dreymandinn er færari að beita en
nokkur annar og hlýtur fyrir hrós móðurinn-
ar.
Jón Trausti afhjúpaði mæðraveldið. Svo
er hann talinn steingervingur samkvæmt
fræðunum. Þetta er lokaður heimur. Klefi
ísbjargar.
Höfundur er rithöfundur og býr á ísafirði.
Á víð og dreif
Ratleikur
og starfs-
leikninám
Ssamkvæmt kenningum kennslu-
fræðinga Kennaraháskóla íslands,
skal nám nemenda vera að grunni
til „félagsþroskanám og uppgötv-
unarnám“. Til þess að svo megi verða er
kennurum ætlað að komast inn í „raunheim
barna“ og miða síðan veru sína í kennslu-
stundum við það að leiðbeina börnum og
unglingum til að afla sér þekkingar á þeim
sviðum, sem þau hafa áhuga á hveiju sinni,
sem hlýtur að vera mjög breytilegt og
hvarflandi eftir viðhorfum hvers einstakl-
ings. Síðan skal kennarinn vinna að leiðbein-
ingum eftir leiðbeiningum nemandans til
að svala forvitni hans um áhugasviðin. Þetta
kallast „uppgötvunarnám" á máli seminar-
ista. Frumkvæðið er nemandans og til þess
að geta skynjað ætlan nemandans verður
seminaristinn að tengjast „reynsluheimi"
hans. Fyrir _þá kennara sem hafa notið náms-
ferils í KHI ætti þetta að vera fremur auð-
velt, einkum þá sem telja sig skilja inntak
fyrirlestra kennslufræðinganna.
Síðan hefst leit að orðum og hugtökum
og hægt og hægt koma ýmiskonar þekking-
aratriði úr „reynsluheimi“ nemenda til skiln-
ings nemenda og kennara. Þetta nám er
talið auka mjög félagsþroskann. Nemandan-
um er bannað að læra utanað, þar með tal-
ið margföldunartöflu, hugtök í málfræði og
þau orð sem nemandinn skilur ekki þegar
í stað, þ.e. eru ekki sprottin upp í „reynslu-
heiminum“. Nemandinn á aldrei að kynnast
neinu sem ætla má að sé skilningi hans
ofviða fyrst í stað. Hann á að kynnast að-
eins því, sem hann reynir í sínum heimi.
Og hver er þessi reynsluheimur barna og
unglinga? Þau áhrif sem nú marka þessa
heima eru sjónvarp, myndbandaspólur, popp
og auglýsingar, ásamt þeim áhrifum sem
böm og unglingar verða fyrir á heimilum
og meðal jafnaldra sinna. Samkvæmt þessu
móta fjölmiðlar ekki síst rejmsluheiminn og
af þeim markast námið. Oft vill líða dijúgur
tími þar til nemandinn hefur aflað sér þess
grunns, sem þarf til þess að hefja ákveðið
nám, svo að honum verði gert fært að læra
t.d. erlend mál, afla sér almennrar þekking-
ar í móðurmálinu og grunni að stærðfræði,
hvað þá einhverrar samvitundar um sögu
lands og þjóðar. Þegar kemur að því að
nemandinn kemst í tæri við „kennsiu“, þá
skortir hann flest grundvallarþekkingarat-
riði, sem voru kennd á skömmum tíma hér
áður fyrr. Dæmi eru um að það hafi tekið
7-8 ár að fínna- í ratleik hvað nafnorð sé
og allt upp í 10 ár að fínna sögnina. Grunn-
ur uppgötvunarnámsins er ratleikurinn, sem
er ætlaður stálpuðum kennslukröftum á
starfsleikninámskeiðum. Starfsleikninám er
þýðing úr ensku: „Professional skills".
Starfsleikni í kennslu á nú að koma til skila
til kennara og kennaraefna á námskeiðum.
Þetta hefur verið inntak allrar kennslu í lík-
lega meira en 2500 ár, en nú er þetta gert
að námskeiðsefni á máli sem kennslufræð-
ingar Kennaraháskólans hafa mótað, en
með þeim meginfyrirvara, að þeir megi alls
ekki kenna. A námskeiðunum eru hafðar
uppi langsamar útlistanir á óljósum hugtök-
um á Kennaraháskólamáli sem er náskylt
Skólaþróunardeildarmálinu sáluga. Það
furðulega hefur gerst að ýmsir sem sótt
hafa þessi námskeið telja sig færari kennslu-
krafta en áður, en öðrum fínnast námskeið-
in ákaflega leiðinleg og þreytandi. Frum-
kvöðlar þessara námskeiða telja að árangur-
inn hafí skilað sér í bættri kennslu og betri
árangri. Sá skilningur hlýtur að byggjast á
sérstæðum skilningi orðanna „góður árang-
ur“. Því að nú er svo komið að próf í móður-
málinu þarf til þess að komast inn í Há-
skóla íslands eftir stúdentspróf.
SIGURLAUGUR BRYNLEIFSSON
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 27. JÚNÍ1992 1 1