Lesbók Morgunblaðsins - 25.04.1992, Blaðsíða 8

Lesbók Morgunblaðsins - 25.04.1992, Blaðsíða 8
Eitthvað sem lítur út eins og myndlist Framsöguerindi á málþingi um myndlist í Gerðubergi 23. mars 1992. að þarf varla að íj'ölyrða um það að íslensk myndlistarflóra er fjölskrúðug. Hér virðist í fljótu bragði mega finna sýnishom af öllum tegundum myndlistar og öllum hugsanlegum tegundum myndlistarmanna, að ógleymdum Sem betur fer eru til ákveðnar undantekningar, þar sem maður fínnur beinlínis fyrir því í verkum íslenzkra myndlistarmanna að þeir séu að vinna með þeirri meðvitund sem vinnan og aðstæðumar kreQast, en ekki í þessu óskilgreinda, ábyrgðarlausa miðilsástandi, sem gerir allar tilraunir til málefnalegrar rökræðu um verkin kjánalegar og sveipar þau þægilegri dulúðarslikju. Eftir ÞORVALD ÞORSTEIN SSON öllum tegundum gagnrýnenda að því gefnu að þeir séu hvort sem er allir eins (með örfá- um heiðarlegum undantekningum). En á svona málþingi um stöðu íslenskrar myndlist- ar og hugsanlega breytt viðhorf til aðferða og hugsunarháttar dugar skammt að tilkynna þingheimi að íslensk myndlist sé afskaplega fjölbreytt og að það sé nú harla gott, því fjöl- breytnin segir í raun ótrúlega lítið um við- horf íslenskra myndlistarmanna og þar með lítið um viðfangsefni málþingsins þrátt fyrir að fáir hafi streist meira við að láta verkin tala en íslenskir myndlistarmenn til þess að þeir geti sjálfir þagað. Flestir íslenskir mynd- listarmenn eru afskaplega duglegir að vinna, svo sem eins og þjóðin öll. Við erum eiginlega alltaf að, búum flest til einhver reiðinnar býsn af verkum á hveiju ári og höldum sýn- ingar með jöfnu millibili þar sem við hittumst á opnunum og spjöllum um myndlist. Þ.e.a.s. um gagnrýnendur, sýningarsali, vinnustofur, starfslaun og annað skemmtilegt. Þetta köll- um við að tala um myndlist. Svo tölum við líka um það hvað íjölmiðlamenn spyiji bjána- legra spuminga og hvað allt sé „óprófession- alt“ og skilningslaust í kringum okkur í sam- félaginu. Þetta köllum við líka að tala um myndlist. Það fer hins vegar minna fyrir umræðu meðal myndlistarmanna um það sem þeir eru að hugsa, glíma við, stefna að, sigr- ast á, bijóta heilann um. Það er líkt og þegj- andi samkomulag sé ríkjandi um að menn láti hveijir aðra í friði þegar kemur að brot- hættari hliðum starfsins. Og það sem verra er: maður hefur einhvem veginn á tilfinning- unni að mörg okkar hafi gert svipað sam- komulag við eigin samvisku. Eins Og Biðukolla En áður en ég kem nánar að því langar mig örlítið að velta fyrir mér því umhverfi sem við lifum og hrærumst í. Þ.e.a.s. því menningarlega umhverfi sem myndlistarmað- ur tengist um þessar mundir. í sem stystu máli er hægt að lýsa stöðu nýrrar myndlistar í samtímanum með því að líkja henni við biðukollu sem bíður þess í blankalogni að geta sáð sér. Ef ekki kemur ferskur andblær og feykir fræjunum um mýrar og móa verða nýju blómin að láta sér nægja næsta nágrenni móðurplöntunnar sem heimkynni næsta sumar en í hressilegu roki má líka sjá þau dreifast um allar jarðir. Það mun hins vegar enginn skipta sér af því hvort eða hvar nýir fíflar munu skjóta upp kollin- um. Flestum er alveg sama. Auðvitað bölva einhveijir illgresinu og ein- staka mun jafnvel hafa fyrir því að eitra fyr- ir því en fáir munu beinlínis fagna. Og jafn- vel þó svo undarlega vildi til að af fræjunum myndu spretta nýjar blómategundir, magn- aðri en nokkur fífill, þá væri mönnum svo sem alveg sama lika. Þær yrðu bara kallaðar einhveijum nýjum nöfnum. Og Iífíð héldi áfram eins og ekkert hefði í skorist. Það er m.ö.o. afskaplega erfitt að skilja stöðu myndlistar í nútfmasamfélagi. Margir hafa einhvem óljósan grun um að hún sé alveg bráðnauðsynleg en flestir held ég að hugsi aldrei til hennar, hvað þá meira. Frelsi okkar myndlistarmanna er jafnframt oðið algjört. Hvort sem er í hráefnisvali, við- fangsefni, staðarvali eða tíma. Við getum brugðið okkur í allra kvikinda líki án þess að þurfa að gera sérstaka grein fyrir því, þannig að skilin milli listgreina og ekki síður listar og annarra athafna mannsins virðast sífellt marklausari. Það er því von að maður spyiji: Hvert er hlutverk myndlistarinnar í heimi sem setur takmörkunum hennar litlar sem engar skorður? Þar sem allt er leyfilegt. Þar sem frelsið hefur getið af sér svo gegnd- arlausa tilraunahyggju að það er ekki lengur frumlegt að vera frumlegur en þess í stað nýstárlegt að vera gamaldags. Þar sem for- dómar hafa verið á hröðu undanhaldi, með nokkrum undantekningum, og þar sem menn hafa áttað sig á því að það er ekki lengur vandamálið í sjálfu sér hvort listaverkið er einhverskonar endurtekning, eftirlíking eða uppfinning. Þar sem það er viðurkennt að snilligáfan, hugtak sem hefur átt undir högg að sækja en ég vil ríghalda í, getur birst jafnt í endurvinnslu sem einhvers konar frum- vinnslu. Enginn bíður Eftir Okkur Það að vera listamaður við slíkar aðstæður hlýtur að fela í sér gagngera endurskoðun á grunnþáttum listarinnar, forsendum, hlut- verki, framsetningu. Efasemdum. Listamaðurnn hefur ekki lengur því hlut- verki að gegna að miðla tæknilegri kunnáttu, verkviti, þekkingu eða lærdómi, enda liggja ekki fyrir neinar skýrt mótaðar hugmyndir um það hvað listamaður ætti að læra yfir- leitt eða hvers vegna. Við komum út úr skólum og uppgötvum að það bíður enginn eftir okkur eða verkunum okkar. Það bíða engar reglur til að bijóta og fyrir vikið höfum við ekkert við að styðjast nema eigin þörf til að leita að einhveiju sem við vitum ekki hvað er og getum ekki einu sinni verið viss um að við þekktum þó við finndum það. Ekki einu sinni í skólanum get- um við treyst því að vera látin bera kennsl á forsendur okkar eða hvata til að vinna. í samfélagi sem trúir ekki á neitt lengur, þar sem flest hefðbundin gildi og gildismat í pólitík, trúarbrögðum og siðfræði eru stöð- ugt dregin í efa, jafnvel skrumskæld í nafni frelsis og nýrrar framtíðar (hvað sem það nú er), gerist æ erfiðara að meta eigin persónu- leika, læra á eigin mælikvarða, vegna þess að viðmiðunina vantar. Hvað er eftirsóknar- vert? Hvað rétt eða rangt? Hvað er mikilvægt og hvað er hjóm? Einlægt svar í dag gæti orðið að kaldhæðnislegum útúrsnúningi á morgun. Það er við þessar óljósu aðstæður, þar sem við höfum ekkert afgerandi eða varanlegt til að styðjast við eða beijast við, sem maður gæti búist við að íslenskir myndlistarmenn sýndu fyrst hvað í þeim býr. Myndu bregðast við yfirvofandi tómhyggju og tilgangsleysi eins og sá einn gerir sem finnur til ábyrgðar og er það að auki í aðstöðu til að skynja hættumerkin og þörfina. Þörfina fyrir endurnýjaðan tilgang listarinnar í sundruðum heimi. Þörfina fyrir nýtt gildismat, endurskoð- aða hugmyndafræði í ljósi nýrra aðstæðna. Mér sýnist hins vegar sannleikurinn vera sá, því miður, að í stað þess að sækja fram þá hrökkvum við undan, drögum okkur inn í skelina. Og inni í skelinni stundum við, svona frekar en ekki neitt, einhveija óljósa nafla- skoðun, en hún er gamalkunnug aðferð til að ná áttum þegar maður finnur til máttleys- is frammi fyrir víðáttum frelsisins. Og út úr skelinni sendum við skilaboð sem þrátt fyrir allt eru ágætlega heiðarleg en ijarri því að vera til þess fallin að blása lífí í nokkurn skapaðan hlut og allra síst verk viðkomandi. Dæmin Eru Mörg Ég tek nú nokkur dæmi úr viðtölum við íslenska myndlistarmenn frá árunum 1990 og 1991: Dæmi eitt: „Ég held að kjaminn í minni hugmyndafræði sé í bili sá að skapa mitt eig- ið landslag, sem um leið endurspeglar eigið hugarástand." Dæmi tvö: „Ég mála út frá umhverfinu í víðum skilningi og myndimar eru mín upplif- un á þeim hughrifum sem ég verð fyrir.“ Dæmi þijú: „Ég mála eins og andinn blæs mér í bijóst hverju sinni.“ Dæmi fjögur: „Ég færi tilfinningar í liti og form með því að dýfa penslinum í litróf sálarinnar og mála síðan á strigann.“ Dæmi fímm: „Mér finnst að ég máli fyrst og fremst huglægar myndir. Tjái tilfinningar og stemmningar." Dæmi sex: „Efni myndanna er svona sitt af hveiju tagi. í því speglast mitt áhugasvið fremur en einhveijar djúpar pælingar." Það var og. Það væri svo sem nógu spennandi að ímynda sér að með þessari allt að því slepju- legu afstöðu, afsakið orðbragðið, væru menn að bregðast markvisst við nýjum aðstæðum. En ég hef því miður ástæðu til að ætla að menntun og meðvitund okkar, og er ég sjálf- ur þar engin undantekning, sé í raun svo takmörkuð að við höfum ekki áttað okkur til nokkurrar hlítar á eðli þeirra breyttu viðhorfa sem einkennt hafa list og listumræðu síðustu ára. Þess vegna eru viðbrögð okkar að mestu ósjálfráð viðbrögð við einhveiju sem við vitum ekki alveg hvað er, byggð á okkar marg- fræga bijóstviti. íslenska bijóstvitið er, eins og margir vita, frumstæð útgáfa af innsæi og þannig andstæða meðvitundarinnar sem öðru fremur er fóðruð af bókviti og þekk- ingu, skynsemi og rökhyggju og er höfuðóvin- ur náttúrutalentsins, neistans, sjálfrar listar- innar. íslenska bijóstvitið þrífst á íslenska tilfinningalífinu sem er svo djúpt í eðli sínu að það eitt og sér dugar til að menn geti verið með á nótunum og spannar-það heima- smíðaða hljómborð allan skala mannlegs eðlis og mannlegra hæfileika án þess að hin illa skynsemi, rökhyggja eða skýra hugsun þurfi þar nokkuð að koma nærri. Ég gef fleiri ís- lenskum myndlistarmönnum orðið: Dæmi sjö: „Leið mín til myndlistarinnar er ekki vitsmunalegt ferðalag, heldur er þetta eins konar leikur, sem tekur þig heljartökum og vinnur úr þeim áhrifum sem safnast hafa fyrir innra með þér.“ Dæmi átta: „Fyrir mér eru myndir og málverk eitthvað sem maður sér eða skynjar, í rauninni er það ekkert til að orða eða tala um. Myndverk _er tilfinning.“ Dæmi níu: „Ég vinn sjaldnast útfrá ákveð- inni hugmynd í upphafi. Myndimar eru impró- víseraðar á sinn hátt, 'þar til ég næ fram þeim áhrifum sem ég er að sækjast eftir.“ Dæmi tíu: „Mér þykir ástæðulaust að út- skýra verkin mín. Þau eiga að geta tjáð sig sjálf.“ Dæmi ellefu: „Vitsmunalegar skýringar eru oft hæpnar. Það sem skiptir máli er skynjun áhorfandans og hvort honum líkar myndverk- ið eður ei.“ Dæmi tólf: „Ég upplifí myndimar í gegnum hjarta og tilfinningar. Rökhugsun kemur þar ekki nærri." Dæmi þrettán: „Ég er ekki að fást við sér- stakt myndefni. Verkin verða einfaldlega til.“ Dæmi fjórtán: „... myndimar spretta fram án þess að ég sé að búa til einhveijar þungar pælingar í kringum þær.“ Að Dýrka Merkingarleysið Það er ekki auðvelt að reyna að skapa merkingu í merkingarlausum samtíma. Það virðist heldur enginn gera þá kröfu til manns. Þess vegna forðumst við merkinguna, dýrkum merkingarleysið og köllum það sjálfstjáningu. Það hvarflar stundum að mér hvort við séum upp til hópa í svipaðri stöðu og hljóðfæraleik- arar eða leikarar sem gjaman em kallaðir túlkandi listamenn og hafa það hlutverk að túlka skrifaðar nótur eða texta annarra í stað þess að flytja eigin verk og bera ábyrgð á þeim að öllu leyti sjálfir. Getur það verið að við séum fyrst og fremst að túlka það að vera málari, að túlka það að vera grafíker, nýlistamaður o.s.frv. og fyrst og fremst upp- tekin af því að leika hlutverk okkar óaðfinnan- lega, að túlka hlutverk okkar í samræmi við ákveðna hefð, án þess að taka afstöðu til þess. Eða hvemig ber manni að skilja þessa síbylju um að verk verði til meir^ og minna eins og ósjálfráð skrift án minnstu skynsam- legrar hugsunar? Það er þessi hræðsla við að taka afstöðu, grafast fyrir um forsendur eigin verka, þora að setja sér markmið og hugsa skýrt sem mér fínnst einkenna íslenska myndlist undanfarinna ára. Sem betur fer eru til ákveðnar undantekningar, þar sem maður finnur beinlínis fyrir því í verkum íslenskra myndlistarmanna að þeir séu að vinna með þeirri meðvitund sem vinnan og aðstæðumar krefjast en ekki í þessu óskilgreinda, ábyrgð- arlausa miðilsástandi sem gerir allar tilraunir til málefnalegrar rökræðu um verkin Iqána- legar og sveipar þau þægilegri dulúðarslikju. Eða könnumst við ekki fullvel við eftirfarandi: Dæmi fimmtán. „Annars á ég mjög erfitt með að fjölyrða um það sem ég er að fást við. Ég veit bara að hver skúlptúr sem ég geri þarf að bera með sér sérstaka stemmn- ingu eða andrúmsloft, má þó ekki Iáta of mikið uppi. Hann verður að varðveita í sér vissa dulúð.“ Dæmi sextán. „Listamaðurinn sér greini- lega mjög ákveðinn tilgang í myndsköpun sinni en hikar samt við að útlista nákvæm- lega hver hann er. Þetta verður svo þunglam- alegt og jafnvel leiðinlegt þegar reynt er að útskýra alla hluti ájiennan hátt.“ Dæmi sautján. „Eg reyni að forðast það að skýra myndir um of. Þegar maður skapar verk er alltaf eitthvað órætt.“ Dæmi átján: „Annars hef ég brennt mig á því að reyna að útskýra verk mín um of, hef þá gengið svo langt að þau hafa verið nán- ast útbrunnin á eftir.“ Hver Eru Viðbrögð Okkar Við Gjörbreyttum Aðstæðum? Ef eitthvað er að marka þessi átján dæmi

x

Lesbók Morgunblaðsins

Beinir tenglar

Ef þú vilt tengja á þennan titil, vinsamlegast notaðu þessa tengla:

Tengja á þennan titil: Lesbók Morgunblaðsins
https://timarit.is/publication/288

Tengja á þetta tölublað:

Tengja á þessa síðu:

Tengja á þessa grein:

Vinsamlegast ekki tengja beint á myndir eða PDF skjöl á Tímarit.is þar sem slíkar slóðir geta breyst án fyrirvara. Notið slóðirnar hér fyrir ofan til að tengja á vefinn.