Lesbók Morgunblaðsins - 08.10.1988, Side 2

Lesbók Morgunblaðsins - 08.10.1988, Side 2
E R L E N D A R B Æ K U R Listir og listamenn Guðbrandur Siglaugsson tók saman Tatlin Laríssa Alexejewna Shadowa sá um útgáfuna. Weingarten. Tatlin er ekki þekktasti myndlistarmaður þessarar aldar en hann er merkari en svo að fyrirgefanlegt væri að hann félli í gleymsku. Þeir sem um hann fjalla í þess- ari miklu bók eru sammála um að hann hafi verið áhrifamesti og ágætasti listamað- ur Sovétríkjanna. Á fyrrihluta þessara aldar var mikið fram- boð á spámönnum í listinni og kúnstin ýmist sögð dauð eða sprelllifandi, úrkynjuð eða á nýjum og gjöfulli veiðilendum, allt eftir því hveijir töiuðu um hana. Tatlin var einn þeirra sem kannaði ný og ónumin lönd listar- innar og þekktu menn í Evrópu og Ameríku til þessa nýja spámanns sem eins og svo margir myndlistarmenn þeirra tíma lét sér ekki nægja eitt form í listsköpuninni heldur málaði, teiknaði, hjó og raðaði jöfnum hönd- um. Hann byijaði sem málari, gerðist síðan lágmyndasmiður, myndhöggvari, bókagerð- armaður, leikmyndateiknari, arkitekt, iðn- hönnuður og drekasmiður. Hann var ekki við eina fjölina felldur frekar en margir aðrir framsæknir listamenn tíðarinnar en náði ekki sömu aimennu frægð og aðrir af svipuðu tagi. Þessi bók er um flest góð. List- fræðingurinn Larissa Shadowa hefur helgað sig framsækinni list í Sovétríkjunum og skrifað margt um þá borgarbijóta og gefið út bækur um aðra úr þessum hópi. Bókin er falleg og tæmandi. Mikið er af ljósmyndum af listamanninum við störf og allt það helsta birt sem hann skrifaði. Tatl- in var nefnilega ekki einasta skapandi lista- maður, hann var og kennari og fánaberi hins nýja þjóðfélagsskipulags sem hann og aðrir trúðu á í undirokuðu ríki keisarans í Moskvu. Immendorff Dumont í Hamborg, nánar tiltekið í hverfí Heilags Páls, stendur knæpan La Paloma. Þessi staður er ekki merkilegastur fyrir það að vera bjórkrá, heldur af því að þar inni má sjá listaverk eftir marga frægustu listamenn Þýskalands. Svo innréttingamar eru millj- óna virði. Eigandi þessa staðar er málarinn Jörg Immendorff. Hann segir svo sjálfur, að hann sé eini pólitíski listamaður landsins og gott og vel ef hann hefur ekki rétt fyrir sér í því. Myndævintýrið Café Deutschland er þvf til vitnis. Þessi bók hefur að geyma skissur Immendorffs að fjölmörgum olíu- málverkum hans. En í henni er fleira. Marg- ir skrifa um þennan stórhuga listamann sem fæddist fyrir rúmum 40 árum á bökkum Saxelfar, nam sviðskúnst við Listaakadem- íuna í Dusseldorf, en málaði að eigin sögn meira en hann lærði. Við akademíuna kenndi þá sá frægi Beuys og hafði hann mikil áhrif á Immendorff. A seinni hluta sjöunda ára- tugarins stóð Immendorff fyrir mörgum djörfum uppákomum í anda tíðarinnar og hóf kennslu við menntaskóla í téðri Dusseld- orf-borg. Hann sýndi víða og margt en 1977 byijaði hann að mála og sýna verk sem einu nafni heita „Café Deutschland". í ævintýrinu, sem ég hef kallað svo, tekst Immendorff á við sögu landsins eftir ógn- arstríðið og ógnarstjómina og vægir engum. Meðan æskan leikur sér á kaffíhúsinu, gægist Brecht fram af skyggni, Immend- orff sjálfur stingur hendi í gegnum múr og stiginn er dans undir klóm amar sem fang- að hefur hakakross. Eftir þessu er mynd- efni listamannsins sem eðlilega er mjög umdeildur, fáir hafa þorað að leggja nokkuð af mörkum til skýringa á arfleifð nasismans í Þýskalandi. Skák og konur á miðöldum Konungur teflir við konu. Eftir JÓN TORFASON Amiðöldum lærðu konur að tefla og virðast hafa stáðið körlunum jafn- fætis í íþróttinni. Elsk- endur áttu oft í vand- ræðum með að hittast þá eins og nú og þótti ekki við hæfí að karlar sætu lengi á tali við konur eða sæktu hý- býli þeirra heim. Skákin leysti þennan vanda að nokkru því stundum er sagt frá því að riddarar vitji herbergja hefðarmeyja í köst- ulum, sitji þar og tefli við þær og var það látið óátalið. Er slíkt fyrirkomulag að mörgu leyti hentugt tii nánari kynna því teflendur höfðu taflborðið á milli sín og sátu andspæn- is hver öðmm. Má ef til vill segja að leiðin að hjarta konunnar hafí þá legið yfír skák- borðið. Mírmanns saga er að líkindum samin á Islandi á 14. öld en sver sig mjög í ætt erlendra riddarasagna. Mírmann verður fyr- ir þeirri ógæfu að vega föður sinn og eftir það byrlar móðir hans honurn eitur. Hann dvelur síðar um stund til lækninga undir dulnefninu Jústínus suður á Sikiley hjá kon- ungi nokkrum,, Vilhjálmi að nafni, og dótt- ur hans, Cecilíu en hún er í allan máta vel af guði gerð. Hún reyndi að grafast fyrir um hið rétta nafn hans með kænlegu móti: Það er nú að segja eitt sinn að konungs- dóttir kom í herbergi til Justinum og lék hann að skáktafli. Nú spyr hún hvor best leiki. En þeir sögðu sem satt var að Jústín- us lék best. „Þá skulum við leika," sagði hún. „Þér skuluð því ráða konungdóttir," sagði hann, „en það hefí eg heyrt að ei sigrist allmargir við þig í taflinu." „Kom þú til mín,“ segir hún, „í morgin í prímamáli [kl. 6 að morgni]." Og nú gerði.hann svo og tóku þau nú að tefla og líður svo til miðdags og var þá ekki vænna til lyktanna en áður. Þá mælti JÚstínus: „Mun eigi mál að ganga til matar?" „Nei,“ segir hún, „tefla skulum við enn og reyna meir.“ Og nú tefla þau þar til er hringir til nónu [kl. 3 eftir hádegi]. Þá mælti Jústínus: „Frú,“ sagði hann, „viljið þér ei ganga til kirkju?" „Tefla skulum við enn,“ sagði hún. Og er þau hafa leikið um hríð þá vinnur hann af henni riddara. Og nú sér hún að hún muni eigi sigrast í taflinu. Enda vildi hún gjama vita hver hann væri. Hún tók svo til orða: „Það ætla eg,“ seg- ir hún, „að menn leiki vel tafl í Frakklandi." „Vel leika þar sumir menn,“ sagði hann. „Já,“ sagði hún, „það hefí eg heyrt að jarl sá léki vel er andaðist af gemingum er móðir hans gerði honum.“ „Heyrði eg þess getið," sagði hann. „Var það satt,“ sagði hún, „að hann drap föður sinn?“ „Heyrði eg það,“ sagði hann. Hún mælti: „Illa var það að hann skyldi svo mikla ógiftu henda, svo ágætur maður sem hann var sagður.“ „Leikum nú skjótt, líður deginum." Nú gleymir hann taflinu og hyggur að ógiftu sinni. En hún hyggur því meira að því. Og þá vinnur hún af honum riddara í reiðibólu [reiðikasti]. Þá mælti hann: „Vélin drap nú riddar- ann, konungsdóttir, en ei taflspekin." Hún svarar: „Ekki er það vél þótt menn spyiji tíðinda úr öðmm löndum." Og í því hringdi til aftansöngs [kl. 6 að kvöldi] og þá mælti hún: „Ei skulum við nú Iengur fara að hégóma þessum." Og skilja þau nú og hefír hún nú það unnið með vitm sinni er hún varð ei sigmð í taflinu. En hún þóttist nú gerla vita hver hann var. (Mírmanns saga, 19. kafli.) Prinsessa þessi er góður fiilltrúi sinnar stéttar. Hún stendur karlhetjunni fyllilega á sporði að visku og hyggindum og þegar taflinu hallar á hana þá grípur hún til sál- fræðilegra bragða sem duga. Hér má líka sjá á hve formlegan hátt fólk umgekkst, Cecilía býður Jústfnusi að koma til salar- kynna sinna á tilteknum tíma og þreyta við sig tafl. Hann kemur daginn eftir og er síðan setið við allan daginn. I Oddgeirs þætti danska í sagnabálkinum um Karlamagnús er Oddgeir tekinn höndum af mámm en styttir sér stundimar í varð- haldinu með því að tefia við dóttur márakon- ungsins. Tókst með þeim ágætur vinskapur upp úr því. Fjölmörg fleiri dæmi mætti telja um að karl og kona hafa setið saman að tafli í evrópskum riddarasögum. Hliðstæðu við þessa hlið á samskiptum kynjanna má sjá í nokkmm íslendingasög: um og mun þar gæta erlendra áhrifa. í Heiðarvígasögu leitar berserkur nokkur á dóttur Víga-Styrs og situr á tali við hana og að tafli og þegar Kormákur skáld gisti í Gnúpsdal á leið í göngur sá hann Stein- gerði og varð strax yfírmáta hrifínn. Þegar foringi leitarmanna, Tósti, leggur upp um morguninn vill Kormákur ekki fara en kveð- ur vísu þessa: Léttfæran skaltu láta, Ijóst vendi mar [hest], Tósti, móðr um miklar heiðar minn hest und þér rinna [hlaupa]. Makara er mér að mæla en mórauða sauði um afréttu elta oið mart við Steingerði. Tósti kvað honum það mundu þykja skemmtilegra. Fer hann en Kormákur situr að tafli og skemmtir sér. Steingerður kvað honum betur orð liggja en frá var sagt. Sat hann þar um daginn. (Kormákssaga, 1471.) Upp úr þessu takast með þeim ástir en þeim auðnaðist þó ekki að njótast vegna illra álaga. í Gunnlaugs sögu ormstungu, sem á að gerast rétt eftir 1000, segir frá því að þau Helga hin fagra Þorsteinsdóttir og Gunn- laugur hafí stytt sér stundimar í æsku við tafl heima á Borg á Mýrum. Þetta mun líka erlent minni því hæpið er að Helga, sonar- dóttir Egils Skalla-Grímssonar, hafí kunnað mikið fyrir sér í skáktafli þótt hún hafí vafalaust verið vel að sér um aðra hluti eins og aðrir Mýramenn. Flóres saga og Blankiflúr var kunn um alla Evrópu á miðöldum og þýdd á íslensku á 13. öld. Svo illa vill til að Blankiflúr, ást- mær Flóres, lendir í kvennabúri konungs í Babflon en þess gætir illskeyttur dyravörður sem á sér þó tvo veikleika, að þykja gaman að tefla og vera ágjam. Það nýtir Flóres sér og vafrar um fyrir framan hallarhliðið þar til vörðurinn ávarpar hann: Og er durvörðurinn heyrði hann svo ríku- lega um tala og sá hann svo góðfúslega láta sem son göfugs manns þá mælti hann til hans: „Viltu leika að skáktafli við mig?“ „Gjama vildi eg ef þú vilt mikið viður leggja.“ „Hversu mikið viltu viður leggja?" sagði durvörðurinn. „Hundrað aura gulls,“ kvað Flóres. Þá sagði durvörðurinn: „Sá er vinnur skal ráða viðurlögunni." En síðan reisti hann taflborðið og vildi sjá hvor betur kunni og lét [tapaði] durvörð- ur og var þá mjög reiður. En Flóres gerði sem húsbóndi bauð, gaf honum aftur það fé allt það er við lá taflið. En hann undrað- ist harðla þetta og þakkaði honum mjög gjöfina og bað hann koma aftur til sín ann- an dag eftir. (Flóres saga og Blankiflúr, 17. kafli.) Næsta dag fer á sömu lund og eins þann þriðja en eftir það eru þeir dyravörður orðn- ir slíkir mátar að hann smyglar Flóres í kvennabúrið í blómakörfu mikilli og lenda elskendumir eftir það í miklum ævintýmm þar sem allt endar þó vel. Hér er skáktaflið notað til að koma á kynnum við mikilvæga persónu, það er eins konar tæki til að ryðja brautina. I þessari frásögn má sjá brydda á því að lægra sett fólk er farið aið tefla því framan af iðkuðu hástéttimar skáktaflið nær ein- göngu. Það má svo sem segja að ekki sé of mikið gaman dyravarðarins þótt hann grípi í skák sér til dægrastyttingar því varla getur verið eftirsóknarvert starf að vera vörður í kvennabúri. Frá seinni hluta miðalda em varðveitt ljóðræn kvæði af ýmsu tagi. Þar bergmálar ýmislegt úr riddarasögunum, meðal annars það að karl og kona keppi í skák og er meira að Segja til eitt kvæði sem heitir Taflkvæði, ritað upp 1665 en er mun eldra. Þar er aðalsborin ungfrú að keppa við ridd- ara sína í skáktafli og er lagt stórt undir: í hæga loft, hún teflir bæði títt og oft, teflir hún við þá riddara fimm, um sumurin, þar allir fuglar syngja vel. Riddara fimm, alla þeirra æru vann hún af þeim; af sumum tefldi hún hosur og skó, um sumurin, þar allir fuglar syngja vel. Hosur og skó, af sumum tefldi hún fimmtán bú. Sá var enginn frúrinnar sveinn, um sumurin, þar allir fugiar syngja vel. Síðan kemur til unglingsmaður, Limiki að nafni, og leggur hestinn sinn undir en ungfrúin vinnur hann af honum. Hann heit- ir þá á helga menn og dýrlinga, fer svo aftur á fund ungfrúarinnar og Ieggur höfuð sitt að veði en hún sig sjálfa á móti. Þá bregður svo við að Limiki vinnur og kvæðið endar á því að þau ganga í eina sæng saman.

x

Lesbók Morgunblaðsins

Direkte link

Hvis du vil linke til denne avis/magasin, skal du bruge disse links:

Link til denne avis/magasin: Lesbók Morgunblaðsins
https://timarit.is/publication/288

Link til dette eksemplar:

Link til denne side:

Link til denne artikel:

Venligst ikke link direkte til billeder eller PDfs på Timarit.is, da sådanne webadresser kan ændres uden advarsel. Brug venligst de angivne webadresser for at linke til sitet.