Lesbók Morgunblaðsins - 31.05.1986, Page 12

Lesbók Morgunblaðsins - 31.05.1986, Page 12
Þareru rætur _ okkar IGrikklandi er kallað að hafí staðið vagga menningar okkar: Hellas. Þar standa rætur okkar í jörðu. Og hinn fomi gríski menningararfur er sameign alls mannkynsins, grundvöllur menningar Vesturlanda. Flest getum við þulið stór nöfn þaðan án aðstoðar FYRRIHLUTI Um gríska skáldið Elytís o g annan grískan skáldskap EFTIRTHOR VILH J ÁLMSSON ferðaskrifstofanna, nöfn sem segja okkur eitthvað sem skiptir máli; landið, fólkið, guðir, listin, heimspeki, bókmenntir, sagan. Aþena, Sparta, Kórinþa, Þeba, Delfi. Eða Salamis, staðurinn þar sem Hellenar sigruðu Persa og stöðvuðu mannflæðið úr Asíu rétt eins og Karl Martel Frakkakóngur stöðvaði flóð Araba yfir Evrópu rúmum 1000 árum síðar, andlit Evrópu hefði orðið annað, menning okkar öðruvísi hefðu þessar þjóð- rásir úr útjöðrum Asíu náð að svamla alla leið, með merki sín og sína menningu og gera Evrópu að útlendum sínum. Ellegar orðið Laugaklif Þermopyiæ þar sem Spörtu- kóngurinn Leonidas vaiðist ofureflinu með fámenna sveit og táknar síðan þá sem leggja allt í sölumar til að halda því sem þeim er trúað fyrir; og óttast hvorki ben né bana. Eða íþaka, heimkynni Ódysseifs, sem var alltaf á leiðinni þangað, langa leiðin heim sem víkur ekki úr huganum í hvers kyns háska ograunum, heim. Vagga menningar okkar. Þama hófst leikritun upp í hinar mestu hæðir, harm- leikjaskáldin Æskýlos, Sófókles, Evripýdes, varla hefur snilld á þessu sviði risið hærra en þegar þeir vom á dögum þessir jötnar og fjölluðu um mannleg örlög. tímabil Þegar Allt Hefst Til Þroska Og Fullnaðar Hvenær? — Þetta 300-400 árum fyrir Krist. Og snilli þeirra ljómar enn á degi nútíðarmanna, slær leiftrum sínum í huga okkar og ljósfærir sannindi um okkar eigið líf í djúpunum, örlagamynstur okkar og geðþætti, margslungin list og auðug sem við getum helzt rakið til Hómers hins blinda sem sagður var, þessa mikla jöfurs allra tíma sem haldinn er hafa lifað einhvem tíma á 10. -8. öld fyrir Krist, svo ómunasnjall að líkt og í dæmi Shakespeare hefur löngum vafízt fyrir mönnum að skilja að úr einu geði, einum huga væri sprottinn slíkur auður skáldskapar þekkingar vitsmuna að kenn- ingar hafa komið fram um að þar væri komið verk margra manna í þessu sem einum er eignað, heils skóla í dæmi hvors um sig sem ber svo hátt jrfir aðra menn; og felast víst nokkur sannindi í slíkum álit- um þó ekki væri nema það að ekkert verður af öngvu, og sérhver sækir til annarra; og slíkir menn draga saman og nýta og fella í mót margra eða ótal annarra hugmjmdir, sögur og afurðir alls konar. — Líkt og gjöra menn eins og Bach í tónlist eða Mozart, eða Rembrandt í mjmdiist eða Picasso. Og sagan gengur í bylgjum, og sum eru þau tímabil sögunnar þegar allt virðist skyndilega heíj- ast til þroska og fulinaðar sem á sér langan aðdraganda; stundum furðu hratt og óvænt; og fijósamlega svo allt ber blóm og hvar- vetna ávexti og hefst svo hátt að lifir og ljómar um vegferð mannkyns æ síðan, og verður nesti á veginum þeim mönnum sem síðar fæðast og fara sinn útmælda ævispöl í sögunni. Slíkt tímabil er skeið hinna miklu harmleikjaskálda grísku sem fyrr voru nefnd: Evripýdes, Sófókles, Æskýlos: og svo kemur auk gamanskáldið Aristofanes með dár sitt og spé sem nístir enn og hugljómar, háð og ádeilu sem bítur enn: eftir hann þekkjum við Lýsiströtu og segir frá blíðu- banni eða verkfalli kvennanna sem snerust á móti ófriðnum ng kúguðu sína karla til að vera til friðs með því að neita að þýðast þá meðan þeir voru að stríða og slást. Varla getur tímabærara leikrit, og ættu kvenna- hreyfingamar að taka þetta upp um allan heim þangað til karlamir em gengnir til liðs við friðarhrejrfíngamar og hafa Iofað öllu fögm og neyðst til að efna það hvar sem væri, í Kreml og Hvíta húsinu og Pentagon. En í þetta samsæri yrði að ganga að minnsta kosti einn og einn karl utan sviðsljóss á þeim stöðum þar sem kellingam- ar em orðnar að körlum við að halda um stjómvölin of lengi. EKSTASE: AÐ FARA ÚT FYRIR Sjálfan Sig Annað tímabil slíkrar Ijómunar þegar það sem byltist í djúpunum einstefnir upp til fullþroska og samhijóms, summast upp og kristallast, það er ítalski renessansinn, enn annað Elísabetartímabilið, öldin Shake- speare, ellegar íslendingasagnaskeiðið okk- ar; barokköldin í tónlist, ritunartími sagna- bálksins mikla Genji Monogatari í Japan á 11. öld eftir frúna Murasaki sem skapar þessar miklu skáldsögur sínar, meðal há- tinda heimsbókmennta — svo eitthvað sé nefnt. Á öld hinna miklu harmleikjaskálda grísku var háð keppni skálda, heitin eftir og helguð guðinum Dýonysosi, guði yndis og nautna, víns og gróðurs, alls sem sólin glæddi; þessa guðs sem framan af var tákn óhemjuskapar, þess guðmóðs sem tryllti, gerði menn en einkum konur þá hamslausar með vinnautn og hljóðfæraslætti, og menn gátu sameinast á hátíðum guðdómi, öðlast goðmegni, — við blót, í launhelgum; með lífsnautn og fiygð með ftjósemdardýrkun; og fylgir Ekstase eða Ekstasis: sem táknar að maðurinn fari út fyrir sjálfan sig, fari úr ham, verði gagntekinn mætti guðsins, — og miðuðu orgíur svonefndar að því það mætti verða, og í launhelgum ærðust blót- konur Dýonýsosar þær sem eru kallaðar Bakkynjur eftir guðnum Bakkusi sem er hinn sami, ellegar Meinöður. En við skulum ekki hætta okkur inn á það svið þótt þangað sé sprett fingri: að skondnum goðheimi Hellena nákomnum mannlegri veröld; þar trónar Seifur með sínu fjöllyndi og óseðjandi kvensemi og kemur vel sú gáfa að geta brugðið sér í alls kjms líki til að komast yfir konur, hvort sem er mynd nautsins, eða þá hann hvolfist yfir þær sem gullský giltr- andi, og lætur seitla í skaut þeim sytru af gullnu dufti. Hera húsfrú hans sem reynir stundum á laun að rétta hlut þeirra sem ofríki hans gengur yfír, Appolló söngguðinn og skáldskapar, í senn andstæða og þó samsvörun Dýonýsosar sem fyrr var nefnd- ur, svo með hætti mjmda heild þess vegna. Aþena vizkugyðjan sem bístóð og bjargaði einlægt Ódysseifi krókarefinum glæsta, og andstæða hennar veiðigyðjan Afródíte hin undurfagra. Greiður Vegur Að VeröldHomers Við íslendingar eigum greiðan veg að veröld Hómers vegna þýðinganna eftir Sveinbjöm Egilsson frá öldinni leið; sem auk þess eru góður skóli í íslenzku máli, vegur að tæmm lindum þess, fijósamlegu og ríku af tilbrigðum. Ekki tjóir þama þó að leita að Dýonýsosi. Hér er hann ekki kominn til sögunnar, — síðar var farið að dýrka hann og verður almennt, og æ spaklegra í Aþenu, og hann hylltu skáldin miklu þegar þau kepptu um sigurinn á leiksviðinu. Þökk sé Helga Hálfdánarsyni eigum við nokkrar snjallar þýðingar á verkum grísku harm- leikjaskáldanna; en flestar má þakka Jóni Gíslasjmi sem manna mikilvirkastur var á því sviði. Auk guðanna sem bjuggu á Ólympstindi þótt þeir flengdust rejmdar um allar jarðir að skipta sér af mannlífinu og togast á um fólkið afbrýðisamir og dyntóttir, þá bjuggu vættir hvarvegna í fljótum og lækjum og vötnum og hafinu, í vindinum, tindum fjalla, og sólin ók vagni sínum um himinhvel; hin rósfingraða morgungyðja færði heiminum hvem dag nýjan. Þessi mannblendni goðheimur lifir enn í hugmyndum nútimamanna; hvarvetna í menningarsögu okkar iðar hann og ómar; og hjá skáldum nútíðar eins og Elytis vakir hann bak við það sem skáldið yrkir og seil- ist líka í ljóðin fram. Hin gríska menning óx upp af þessum grunni margþætt á öllum sviðum, og mögn- uð af hugsjónum um manninn: að hann mætti verða goðum líkur. Og mjmdlistar- mennimir þeir hylltust til að sýna manninn ekki eins og hann var heldur eins og hann ætti að vera: Fídías, Pólíklítos frá Argos, Praxitelis, Lýsippos. Meðan heimspekingamir færðu þekking- una í kerfi og grófust fyrir um rök lífsins og vísuðu mönnum veg, og gera jafnvel enn: Sókrates, Plato, Aristoteles, Zenon. Vísindamenn gerðu strandhögg í myrk- viði fáfræðinnar og numu ný lönd og gerðu byggileg mannlegri hugsun, smíðuðu með hugviti forsendur fyrir blómberandi fræðum, voru dijúgir að færa kosmíska skipan út yfír Kaos, studdu heimspekingana í því að skýra fyrirbæri náttúrunnar, vísuðu leið frá hinu einfaldasta til hins margslungna og flókna, reiknuðu gang himintungla, teikn- uðu lögmál flatarmálsfræði og fóm í hugsun sinni út í hnattasundin, reiknuðu tímann og allt að tama: Arkímedes, Ptolemæjus, Evklíð. Og skáldin sungu hinn skammlífa dag inn í eilífðina, og héldu í þá hraðfleygu stund, svo hún mætti dvelja: Pindaros, Sappho frá Lesbos. Þama blandast þjóðimar margar, og af uppsprettulindum á fomum menningar- skeiðum einsog Mykene og Mínóa, vex til þroska margþættur heildstæður vitundar-

x

Lesbók Morgunblaðsins

Direct Links

If you want to link to this newspaper/magazine, please use these links:

Link to this newspaper/magazine: Lesbók Morgunblaðsins
https://timarit.is/publication/288

Link to this issue:

Link to this page:

Link to this article:

Please do not link directly to images or PDFs on Timarit.is as such URLs may change without warning. Please use the URLs provided above for linking to the website.