Lesbók Morgunblaðsins - 15.03.1986, Side 13

Lesbók Morgunblaðsins - 15.03.1986, Side 13
endaslepp því hann féll af hestbaki og hlaut varanlega fotlun. Engu að síður átti hann eftir að votta hermennskunni virðingu sína þó sjálfur gæti hann ekki tekið þátt í henni, því hinn spartverski agi og þrautpínandi þolraun prússneskra heræfínga höfðuðu sterkt til hans. Nietzsche var gert kleift að hefja nám að nýju og í febrúar 1869, þá aðeins tuttugu og fímm ára gamall, var honum veitt dokt- orsgráða (án hefðbundinnar doktorsvamar) í klassískum málvísindum við háskólann í Basel. Þessi virta stofnun átti sér fjögur hundruð ára sögu. Þama kynntist hann ságnfræðingnum fræga Jacob Burckhardt og hann tengdist vináttuböndum við guð- fræðinginn Franz Óverbeck og tónskáldið Peter Gast. í Basel uppgötvaði hann kenn- arahæfíleika sína og þar dvaldist hann því næstu tíu árin eða þar til hann neyddist til að segja að sér vegna framvindu sjúkdóms síns. Kynni hans og Richards Wagner, sem hann hafði hitt í Leipzig skömmu áður, reyndust þó afdrifaríkust. Vinátta þessara tveggja manna og gagnkvæm virðing þeirra jókst stóram eftir að Nietzsche heimsótti Wagner í Triebschen nálægt Luzem. Þar hafði tónskáldið, sem þá var fímmtíu og sex ára, stofnað heimili ásamt Cpsimu von Biilow (þau giftust ári síðar). Sjálfíir var Nietzsche alls ekki slæmur músíkant. Hann lék dáindis vel á píanó og hafði jafnvel samið nokkur kammerverk. Hann varð gjörsamlega bergnuminn af Wagner bæði sem einstakling og hug- myndasmið Gesamtkunstwerk. Það var yfir- litsmiðill sem fól í sér öll listform og list- greinar. í nokkur ár var Nietzsche ákafasti og hæfíleikaríkasti lærisveinn og talsmaður Wagners. Þessi samskipti urðu kveikjan að riti Nietzsches „The Birth of Tragedy from the Spirit of Music“ (1871). í því setur hann fram skilgreiningu á gríska harmleiknum í anda Wagners. Þama iítur sú kenning dagsins ljós að sönn listsköpun verði fyrir innbyrðis baráttu geðshræringanna, að sköpunarmáttur sé hamdar geðshræringar, sem síðan sé veitt í réttan farveg. í verkinu er farið inn á ótal mörg svið en megininn- viðir þess era útlistun Nietzsches á tvískipt- ingunni, bæði í listinni og í lífínu, í lögmál sem hann neftiir Appolónísk og Diónísísk. Hið fyrra merkir í einfölduðu máli flótta frá hvunndeginum með því að skapa fögur form sem hugurinn getur endumærst í. Hið seinna, sem birtist ljóslifandi í þeirri hálf ölvunarkenndu vímu þess er nýtur fegurðar, er ekki í sjálfu sér lögmál um fegurð heldur hvemig beina megi hinni innri spennu sem fegurð orsakar, þ.e.a.s. tryllt og ómótstæði- leg löngun til að tjá sig. Nietzsche sagði að þessar tvær tilhneigingar í mannlegu eðli hafí runnið saman í eina og útkoman varð fomgríski harmleikurinn. Augu Lærisveinsins LjúkastUpp Brottför Wagners til Bayreuth í apríl 1872 reyndist fyrsta feilnótan í sambandi þeirra. í fyrsta sinn vék ótakmörkuð hollusta Nietzsches við tónskáldið fyrir vonbrigðum þegar hann uppgötvaði þjóðemisrembu og gyðingahatur Wagners. Skömmu síðar hafði myndast óbrúanleg gjá á milli þeirra og gremja Nietzsches fékk útrás í skrifum hans um þennan atburð (Der Fall Wagner, Nietzsche contra Wagner). Nietzsche flúði frá listum og hinum díón- ísíska hita og ofsa Triebschen og Bayreuth og leitaði hælis í svalandi andbyr hinna appólónísku vísinda. í Menschlich, allzu Menschlich (Mannlegt, alltof mannlegt) fór sálfræðingsins fyrst að gæta. Ritið er óvæg- in greining á leyndum hvötum að baki mannlegri hegðan (þ. á m. hans eigin) sem hann segir þjóna því markmiði að bjarga mönnum frá hjátrú, sérstaklega frá þeirri slægustu: dulspekinni. Arið 1879 þegar hann var þijátíu og fímm ára og hefði átt að vera í blóma lífs síns, fékk Nietzsche taugaáfall sem næstum gekk af honum dauðum. En hann náði sér og batinn kveikti í honum ást á heilbrigði og sólskini, á lífínu, hlátri og dönsum og tónlist suðursins (sem opinberaðist honum í ópera Bizets, Carmen). Hann gerði einnig tilraun til að sættast við mannlegar takmarkanir og örlög sín. „Forskrift mín að mikilleika er amor fati (ást á örlögum sínum), ekki aðeins að standast allar þolraunir heldur einnig að láta sér þær líka,“ skrífaði hann. Af næstu bókum hans, Morgenröte (1881) og Die Fröhliche Wissenschaft (1882) endurspeglast einmitt þessi þakkar- gjörð til lífsnautnarinnar og hljóð sátt við hinar á tíðum tregafullu takmarkanir. Sú ró sem hann öðiaðist á ferðum sínum um Ítalíu, Sviss og Þýskaland þar sem hann sóttist eftir einvera, var fremur einhverri sáttarlund að þakka en innri lífsfyllingu. Orsakanna var ekki að leita í naumum fjár- hag Nietzsches (hann var á lágum launum hjá háskólanum), því gagnstætt Wagner hafði hann enga þörf fyrir munað. Hins vegar leið hann stöðugar þjáningar, sem hann óskaði stundum að dauðinn myndi binda enda á. Þá reið yfír hann enn eitt sálaráfallið þegar kona að nafni Lou Salomé, snargáfuð ung rússnesk mær og eina kven- veran sem Nietzsche nokkum tíma þráði, neitaði bónorði hans. Hún dáði heimspeking- inn Nietzsche takmarkalaust en kærði sig ekkert um hann sem eiginmann. Þrátt fyrir vonbrigði og heilsuleysi (eða kannski einmitt vegna þess) knúði Nietzsche sig miskunnarlaust til starfa, likt og hann vissi að hann hefði nauman tíma til að koma boðskap sínum á framfæri. Og úr öskustó þessara atburða reis hans stórkostlegasta verk, Also sprach Zarathustra. Þetta var meistaraverkið, það vissi hann vel. Afskipta- leysi almennings mætti hann með taumlausu stolti. Hann skrifaði: „Þetta eina verk gildir, það stendur eitt og sér. Við ættum ekki að tala um skáldin í sömu andrá og við hugleið- um það. Sennilega hafa fá verk yerið samin af slíkum vitsmunum. Væri allri þeirri andagift og manngæsku sem býr í sér- hveijum andans manni safnað í eina heild, nægði það ekki til að semja eina einustu af ræðum Zaraþústra." Þó litið sé fram hjá þessu hálf-vitfírringslega sjálfshóli, leik- ur enginn vafí á því að þetta er eitt stórfeng- legasta verk 19. aldar. Engu að síður átti Nietzsche í mestu erfiðleikum með að fá það útgefíð. Bókin reyndist gjörsamlega misheppnuð söluvara, en mörgum áram eftir dauða Nietzsches, sló hún öll met í sölu. Valdadýrkun í bókinni snýr Zaraþústra-Nietzsche aftur til byggða eftir einvera uppi á fjöllum. Hann tekur að predika yfír lýðnum á markaðstorg- innu en fólkið yfírgefur hann og snýr sér að því að fylgjast með línudansara. Hann fellur af línunni og deyr en Zaraþústra jarðar hann með eigin höndum, því maður- inn hafði gert hættuna að sínu Iifíbrauði. „Lifíð hættulega," predikar hann. „Ég boða ykkur komu ofurmennisins. Maðurinn er það sem þarf að yfirstíga." Allar skapaðar verur búa yfír löngun til valda en aðeins maðurinn getur öðlast vald yfír sjálfum sér. Allt sem eykur á valdatilfinninguna er af hinu góða. Tilfínningin fyrir auknum völdum og yfír- stignum hindranum er hamingja. „Mann- kynið öðlast markmið með ofurmenninu. Með því öðlast hugtökin gott og illt merk- ingu." í þessu samhengi má kalla ofurmenn- ið „arftaka guðs". „Guð er tilgáta, en ég vil að tilgátur leiði ykkur ekki lengra en vilji ykkar til sköpunar leyfír." I huga Nietzsches hefur guð gufað upp og við stöðu hans tekur ofurmennið. Það mun ekki gerast án þess að skærar blossi upp, en menn ættu að fagna því. „Virðið friðinn sem vísi að nýju stríði. Og skamm- vinnan frið betur en langvinnan. Þið segið að góður málstaður réttlæti jafnvel stríð? Eg segi ykkur: Það era góðu stríðin sem rétt- læta hvem málstað. Hugrekki og stríð hafa fengið meira áorkað en góðgerðarsemi..." I Zarathustra er kenning Nietsches um hina eilífu endurkomu fullmótuð, en hennar gætti fyrst í Die Fröhliche Wissenschaft. Hún er afleiðing tveggja heimspekilegra skilyrða, í fyrsta lagi þarfarinnar til að út- skýra heiminn og í öðra lagi þarfarinnar til að sætta sig við hann. „Allt endurtekur sig eilíflega og við sjálf einnig. Nú dey ég og rotna... á einu andartaki hætti ég að vera... en sú orsakaheild, sem ég er nú flæktur í, mun taka sig upp á ný — hún mun endurskapa mig. Eg mun snúa aftur til samsvarandi lífs, til nákvæmlega sama lífs eilfflega, jafnt til stærstu atburða þess sem hinna smæstu. Og aftur mun ég boða ykkur eilífa endurkomu hlutanna." Það er rétt augljóst að þessar opinberanir ber fremur að líta á sem hugsýnir skálds en rökfærslu heimspekings um dauðann, himnaríki og helvíti. Þær er hvorki hægt að sanna né afsanna. Það sem stendur óhagganlegt er að kjamyrt snilld Nietzches, blindandi málskrúð og þróttmikil og ósveigj- anleg uppreisn hans gegn öllum kreddum í vísindum, trúarbrögðum og siðum, er óend- anlega örvandi fyrir hugann og hann höfðar sérstaklega til ungdómsins og þeirra sem era ungir í anda. Uppreisn hans gegn því að Ríkið væri sett skör hærra einstaklingn- um, mun ekki geta af sér stjómleysingja. Hún mun fá lesandann til að hugsa um ómissandi hlutverk allra stjómvalda en jafn- framt íhuga takmarkanir þeirra. Hið sama á við um aðrar kenningar hans. Nietzsche er og verður einn djarfasti leiðsögumaðurinn sem völ er á um víðlendur hugans. Grein þýdd úr tímaritinu New Knowledge. E R L E N D A R B Æ K u R ANDRÉLEVOT: F. SCOTT FITZGERALD. A Biography. Tr. from the French by William Byron. Penguin Books 1985. Ekki einasta að hægt sé að þakka F. Scott Fitzgerald það að hafa skrif- að meira en piýði- legar bækur, hann átti stóran þátt í því að samtíma- maður hans og þungaviktarmaður í bókmenntunum, Emest Heming- way, öðlaðist þá ágætu frægð, sem vera má hafí neytt hann til þess ráðs að hola innan á sér hausinn með blýkúlu. Þeir Hemingway og Fitzgerald kynntust í Evrópu og þá vitaskuld í París þar sem einhver dularfyllsta goðsaga nýald- ar er alltaf að endurtaka sig, goðsagan um rithöfunda og listamenn sem þangað fara og sitja þar um einhvem tíma. „Góðir Ameríkanar fara til Parísar þegar þeir deyja," sagði Thomas Appleton og hafði ekki rétt fyrir sér, í það minnsta ekki hvað varðar E. Hemingway og Fitzgerald. Nei, það var af efnahagslegum ástæðum sem menn sátu lengi í Evrópu, allt var helmingi billegra heldur en í Ameríku og að auki boðið upp á aðrar og máski fleiri lystisemdir þar en í Nýja heiminum. En allt um það. Fitzgerald las Hemingway og sötraði með honum viskí og svipaðar veigar og mun hafa traflað þann síðamefnda við vinnu sína. En Hemingway átti hauk í homi þar sem Fitzgerald var, hann kom honum á samning í New York. Fitzgerald fór til Evrópu 1924 og hafði þá sent frá sér fáeinar bækur. Árið 1925 kom svo The Great Gatsby út og er sú bók talin meistarastykki hans. F. Scott Fitzgerald átti eina Zeldu fyrir konu, hún var geðklofi og varð honum líkast til minna úr verki þess vegna eða þá í bland við mikla áfengisdrykkju sem hann stundaði tíðum. Það var á jazzöldinni að Fitzgerald stóð í blóma, hann lést 44 ára að aldri í desember 1940. Þessi bók um Fitzgerald er skrifuð af frönskum manni sem er prófessor í amerísk- um bókmenntum við Svartaskóla í París. Hún er læsileg og varpar ljósi á starf þessa ágæta rithöfundar, F. Scott Fitzgerald. Og spyiji nú hver, hvað upphafsstef þessa pistils hafí með bókina að gera. Jú, víst má telja að Zelda Fitzgerald hafí gert bókmenntir Norður-Ameríku nokkra fátækari, þó það hafi alls ekki verið hennar sök að F. Scott Fitzgerald yrði minna úr verki en efni stóðu kannski til, svona beint, konan var jú sárlasin á sálinni, var geðklofi og það getur enginn orðið, eins og menn verða lögfræðingar, bifreiðastjórar eða slátrarar, það era þeir menn einfaldlega sem sjúkdómurinn heijar á. Og hvort hefur Zelda Fitzgerald þá verið; góðmenni eða skúrkur? Þegar svo er kom- ið að maður gleðst yfír því sem ber hinu versta vitni, feginn því að þar sé í það minnsta ekki þessi leiða meðalmennska á ferðinni, þá er það stórfenglega og góða svo sjaldgæft og dýrmætt að það verður heilagt og maður áræðir ekki að leiða hugann að því, hvað þá að tala um það. Og þetta er auðvit- að framþróun mannsins, eða úrkynjun, að þakka eða kenna, eftir því hvort maður rembist eins og ijúpan við staurinn að skera sig nú ekki um of úr umhverfinu, vera eins og nágranninn, lifa eftir boðorðum nútímans sem era á annars konar töflum en þau sem Móses sýndi ferðafélögum sínum forðum tíð, það era normin eða staðlamir upp á ákveðna íslensku, eða ekki, vera ögn upp á kant við almenn viðhorf, vera minnihlutamaður í öllu. Ekkert er ömurlegra og kotungslegra en meðalmennskan. Og vitaskuld kemur hún alls staðar fram, á öllum sviðum mannlegra viðfangsefna, nema ef vera skyldi í ímyndun bams sem blessunarlega sér sjaldan á sjón- varp og stígur fám sinnum upp í bíl. Og West of Sunset ber meðalmennskunni vitni og nægir það eitt til að hliðrað verði til fyrir henni í hillunni undir gólfí sem brátt fyllist. DIRK BOGARDE: WEST OF SUNSET. Penguin Books 1984. NANCY MILFORD: ZELDA FITZGERALD. Allir láta eitthvað af sér leiða. Sumir era slík óhófleg góðmenni að allt sem þeir taka sér fyrir hendur er gott og ekki þá fyrst og fremst fyrir þá sjálfa heldur miklu frek- ar samferðamenn þeirra og eftir- komendur. Þessi kostur fínnst tilamunda afar sjaldan með stjómmálamönnum þó langt í frá þeir séu illmenni að upplagi eða þess konar eigin- hagsmunaseggir að ekki taki nokkra tali. Nú, ef út í það væri farið væri auðvelt að sýna fram á það að alger góðmenni era ekki á hveiju strái og þar með hljóta þeir sem ekki era það að vera illmenni. Maðurinn hefur svo búið sér til einskonar stigatöflu þegar dæma þarf hversu góðir eða allajafn- an vondir menn era og jafnast taflan á við heitin á vindhraðanum, og er ónákvæm viðmiðun. Undirritaður las af skemmtun nokkurri, hryllingi einnig og forvitni, ævi- sögu þeirrar konu sem hét áður en hún gaf sig F. Scott Fitzgerald Zelda Sayre og ólst upp suður í ríkjum Bandaríkjanna, skrifaði bækur og hafði yndi af dansi. Ung giftist hún F. Scott og gjörðist veik á geði og átti af þeim sökum erfitt og bera bækur hennar því vitni. Ævisaga þessi er hvorki betri né verri en sæmilegar ævisögur sem ekki era svo'margar, því ósæmileg miðlungsmennska ræður jú lögum og lofum á ævisagnamark- aðnum eins og víðast hvar annars staðar. Sumsé, góð bók Zelda Fitzgerald. Penguin Books 1985. N A N C Y « I l f O R D mmm Malise Ruthven: Islam in the World. Penguin Books 1984. Spámaðurinn Mú- hameð, fæddur í Mekka á að giska árið 570, stundaði kaupmennsku þar til hann var kallað- ur af guði sínum til að boða rétta trú. Þá var hann um fertugt og þekkti af ferðum sínum alla stíga, allar víddir eyði- merkurinnar. í ein tuttugu ár tók hann við orðinu af himnum og var þá rituð hin mikla bók, Kóraninn. Þar með hafði Islam tekið fyrstu spor sín og áttu hermenn Allah eftir að flæða yfir löndin, snúa fólki frá villu, hertaka þjóðir og ógna Evrópu mjög. Islam er dreift um alla jörðina. Flesta for- mælendur á trúin í Afríku og Asíu, allnokkur fjöldi býr í Evrópu, fáir aftur á móti í Ástral- íu og Ameríku. Múslimar standa saman. Svo rík er trúarhefð þeirra. Mörg af fátæk- ustu ríkjum heims era byggð nær einum múslimum og þau olíuríkustu einnig. En um Islam í veröldinni er hægt að lesa af þessari bók og verður maður nokkra fróðari þó mikið vanti upp á að maður geti talið sig þekkja þessi trúarbrögð eða lífsstíl, eftir að hafa lesið hana. Höfundurinn er fæddur í Dublin. Hann er höfundur tveggja annarra rita og leggur BBC til þjónustu sína í málum sem varða Islam ogpólitík þess. Guðbrandur Siglaugsson LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 15. MARZ 1986

x

Lesbók Morgunblaðsins

Direkte link

Hvis du vil linke til denne avis/magasin, skal du bruge disse links:

Link til denne avis/magasin: Lesbók Morgunblaðsins
https://timarit.is/publication/288

Link til dette eksemplar:

Link til denne side:

Link til denne artikel:

Venligst ikke link direkte til billeder eller PDfs på Timarit.is, da sådanne webadresser kan ændres uden advarsel. Brug venligst de angivne webadresser for at linke til sitet.