Lesbók Morgunblaðsins - 16.03.1985, Side 13

Tréskuröarmynd af prentverki einhversstaðar í Evrópu, eins og þau munu hafa litið út á þeim
tíma, er fyrsta prentverkið var flutt til íslands.
leið, að Eyjólfur færi enga heimild fyrir
þessu. Sama máli gegnir um Ludvig Harboe
(1709—1783), síðar biskup á Sjálandi, er
um þetta hefur ritað og tilfærir sömu ár-
töl. Þykir mönnum trúlegt, að Harboe hafi
einnig stuðst við Eyjólf prest um þetta.
Þótt lærðum mönnum mikið til séra Eyj-
ólfs koma og leituðu til hans upplýsinga.
Er sagt að Harboe hafi setið lengi dags á
tali við Eyjólf úti í kirkju á Völlum, þá er
hann vísiteraði þar 14. ágúst 1743. Eru til 8
bréf á latínu frá séra Eyjólfi til Harboe á
árunum 1742—1745, og eru hin fyrstu
þeirra svör við ýmsum fyrirspurnum Har-
boe um tslenska kirkjusögu, einkum eftir
siðbreytinguna, er Harboe samdi síðar rit-
gerð um.
Jón Ólafsson (1705—1779) úr Gru'nnavík,
sem oft er nefndur Jón Grunnvíkingur eða
Grunnavíkur-Jón, á stóran þátt í því
mistri sem umlukið hefur upphaf sögu
þessa fyrsta prentverks á fslandi. Hann
var fornfræðingur að mennt og starfaði
langa hríð sem ritari Árna Magnússonar í
Kaupmannahöfn. Margsagnir hans um
komu prentverksins til fslands, og svo
einnig um prentár Breviarium Holense, sem
mun hafa verið bænabók kaþólskra presta
og talin fyrsta prentaða bók á íslandi (nú
glötuð), hafa síður en svo auðveldað mönn-
um að kveða upp úr með þetta. Á einum
stað nefnir hann, að Jón svenski (en svo
var prentarinn nefndur hér á landi) hafi
komið hingað til lands 1523. Síðar breytir
Jón Grindvíkingur framburði sínum og
telur Jón svenska hafa komið hingað á
árunum 1530—1532.
Þá hefur Jón Grunnvíkingur einnig
skrifað niður upphafs- og lokatitil (colo-
phon) á Breviarium Holense, og þykir
ýmsum að sú uppskrift hljóti að hafa verið
gerð beint eftir bókinni. Er þó talið fullt
eins líklegt, að Jón muni hafa ritað þetta
upp eftir minni, „því að alkunnugt er hið
óvenjuiega stálminni Jóns úr Grunnavík,
meðan hann var og hét, þó ekki sé af öðru en
því, að hann ritaði eftir minni niður mikinn
part Heiðarvígasögu, er glatazt hafði“. (G.J.:
Herra Jón ..., bls. 292.) Segir í hinum
uppskrifaða lokatitli, að breviarium þetta
sé prentað 1. maí 1534, en síðar segir Jón
þó, að Breviarium Holense hafi verið
prentað „1536—6 eða 7“.
Daöi Níelsson (1809—1857), er kallaður
var hinn fróði, mun hafa ritað ágrip af
prentsögu íslands. Segir hann, að Jón
svenski muni hafa komið út með prent-
verkið 1528 og hafi átt það sjálfur. Hafi
það verið kvonarmundur hans, því að hann
hafi kvænst erlendis. Söguágrip þetta (ein-
kum elsti hlutinn) er talið byggt á óljósum
sögnum, en ekki sjálfstæðum rannsóknum
Daða. Þó er ekki vitað hvaðan þær sögur
eru fengnar.
Með þessar heimildir að leiðarljósi hafa
svo menn síðari alda rýnt í það rökkur,
sem óneitanlega leikur um þessa sögu
fyrsta íslenska prentverksins. Rétt mun að
rekja í stuttu máli hvað þeir menn hafa til
málsins að leggja.
Vangaveltur Seinni Tíma
Páll Eggert Ólason (1883-1949) hefur
rannsakað heimildir um þetta efni manna
mest. Hann leggur á það áherslu, að næsta
ólíklegt sé að Jón biskup Arason hafi ekki
notaö nafna sinn við bréfagerðir fyrr en
1535, ef hann (þ.e. Jón svenski) hefði þá
verið búinn að vera nokkur ár hér á landi.
Nú er hans getið hér fyrst við bréfagerð,
svo kunnugt sé, 17. október 1535. Telur þvi
Páll, að hann muni þá hafa verið nýlega
kominn til landsins. Nú myndi slíkur mað-
ur, segir Páll, ásamt heilu prentverki,
tæplega hafa verið fenginn út hingað, án
þess að Jón biskup eða einhver trúnaðar-
maður hans hafi átt í því einhverja hlut-
deild. Mætti þá ætla, að sá trúnaðarmaður
muni hafa kynnst manninum og tækjum
hans ytra, áður en í þetta fyrirtæki yrði
ráðist. Nú er það svo, að Jón biskup mun
aldrei hafa farið utan sjálfur eftir vígslu-
för sína. Lítt er og getið um utanfarir ná-
inna trúnaðarmanna biskups á þessu
tímabili. En þó mun telja mega efalaust,
að Jón biskup hafi árið 1534 sent utan son
sinn, Sigurð á Grenjaðarstöðum. Tengir
Páll þetta tvennt hvort við annað, utanför
Sigurðar 1534 og svo hitt, að Jóns svenska
er fyrst getið við bréfagerð hér á landi
haustið eftir, 1535. Líklegt sé því, að prent-
verk hefjist hér ekki fyrr en 1534, Sigurður
hafi útvegað prentsmiðjuna og prentar-
ann, og að fyrsta bók sem prentuð sé hér á
landi sé prentuð 1. maí 1535, fremur en
1536.
Rétt er að geta þess, að um Uppsala-
greinina vissi Páll ekki þegar hann komst
að þessari niðurstöðu. Það gæti skýrt
hvers vegna Páll segir nokkrum árum síð-
ar í öðru riti: „Prentverk hafði Jón biskup
Arason haft til landsins (líklega um
1529—30) og prentara með, sænskan mann
... “ (P.E.Ó.: Saga... bls. 328.) Virðist Páll
hafa komist á snoðir um Uppsalagreinina
milli þess sem hann ritar þessar bækur
sínar tvær, og fundist greinin sú ríða af
baggamuninn í þessu máli.
Klemens Jónsson (1862—1930) getur sér
þess til, að Ari, sonur Jóns biskups, sem
kosinn var lögmaður 1529 fyrir harðfylgi
föður síns, hafi siglt utan haustið 1529, til
þess að fylgja lögmannskjörinu fram. En
Ari mun hafa verið ungur maður mjög og
þvi tvísýnt um hvort konungur mundi
staðfesta eða ekki. Ari fékk konungsbréf
fyrir embættinu 28. mars 1530. Álítur
Klemens því, að Ari muni hafa komið
hingað út aftur um vorið, „hafi í þeirri ferð
útvegað prentsmiöjuna, og að upphaf prent-
verks á Islandi sé réttilega árfært 1530, eins
og síra Eyjólfur lærði heldur fram og fyrr-
nefnt handrit segir“. (K.J.: Fjögur hundruð
ára saga ..., bls. 5.)
Rétt er að geta þess, að um siglingu Ara,
til þess að fylgja fram lögmannskjörinu, er
hvergi getið í heimildum.
Þorkell Jóhannesson (1895—1960) telur
það veikja niðurstöðu Klemensar Jónsson-
ar, að ekkert sé vitað um slíka utanför Ara
Jónssonar. Eins þykir honum rök þau, sem
Páll E. Ólason færir fyrir því, að prent-
verkið hafi verið sett hér á stofn 1535, of
veigalítil. Brjóti það enda í bága við orð
Jóns Grunnvíkings, „ ... sem skilmerki-
legastur er og öllu trúlegastur ... “ , um
prentun á Breviarium Holense, 1534. Eins
sé það víst, að bréf hafi glatast frá þessum
tíma öllum. Vel gæti það verið, að svo hafi
farið um einhver bréf, sem Jón svenski
hafi átt hlut að.
Til lausnar þessari gátu leitar Þorkell í
vitnisburð séra Eyjólfs á Völlum, um að
prentverkið hafi til landsins komið
1530—1531. Telur Þorkell, að ársetning
Eyjólfs sé „fullkomlega athugunarverð", því
að þótt Eyjólfur færi enga heimild fyrir
þessu, sé vafalaust, að hann muni hafa
„stuözt við einhver gögn, svo merkur fræði-
maður sem hann var“. Eins þykir Þorkeli
athugunarvert, að Klemens Jónsson skuli
hafa komist að sömu niðurstöðu og Eyjólf-
ur. Segir hann (Þorkell), að trauðla geti
það verið tilviljun ein, að niðurstöður þes-
sara tveggja manna séu þær sömu, heldur
bendi það til þess að séra Eyjólfur hafi
fyrir sér haft „alveg samhljóða heimild að
efni til, en aö vísu ekki þá sömu“, því að
Uppsalahandritið hafi hann ekki með
höndum haft. Telur Þorkell, að þetta varpi
nýju ljósi yfir heimildina í Uppsölum og
gefi henni aukið gildi.
Þá leitar Þorkell til Klemensar, sem í
röksemdaleiðslu sinni gengur út frá því, að
Jón biskup Arason hafi „ríkt“ frá 1525,
þ.e.a.s. frá því er hann kom heim úr vígslu-
för. Muni enda oftast talið svo, að Jón hafi
ríkt 25 eða 25 'A ár, er hann var af lífi
tekinn. Þannig hafi Eyjólfur prestur einn-
ig talið, eða heimild hans.
En hér liggur einmitt fiskur undir
steini, segir Þorkell. Eyjólfur og Klemens
misskilja heimildir sínar. Síðan segir orð-
rétt:
„Hér vill svo vel til, að bein gögn eru fyrir
hendi um það, að menn hafa á ofanverðri
16. öld talið svo, að Jón biskup Arason hafi
ríkt í 30 ár, eða frá 1520. Heimild um þetta
er að finna i erfikvæði Ólafs Tómassonar
um þá Jón biskup og sonu hans. En kvæði
þetta mun ekki miður eða óvíðar kunnugt
hafa verið á síðari hluta 16. aldar en hver
önnur frásögn um ævi biskups. Þar segir
svo:
Þá þessir stýrðu, það hefi ég séð,
þúsund var að greina,
fimmhundruð þar fylgja með,
og fulla tuttugu eina,
þá hófst upp hölda prís.
Þrjátíu stýrðu árin enn
svo öll var lukkan vís,
eftir það fóru allir senn
inn í Paradís.
Ég ætla efalaust, að höfundur greinar-
innar í Uppsalahandritinu hafi einmitt
haft sams konar ásetningu í huga, og hafi
honum verið kunnugt um það, að Jón bisk-
up hafi sjálfur útvegað prentverkið, og
hafi það komið hingað til landsins um líkt
leyti og biskup kom út úr vígsluför sinni
1525, annað hvort það sama ár, eða ef til
vill ári síðar, 1526. Þessi ársetning hefir
þann kost, að hún samrýmist fullkomlega
öllum heimildum og er þar að auki senni-
legust í sjálfu sér. Hér þarf engar auka-
stoðir, er þetta styðji, né heldur að rýma
neinu frá, sem vel má standast, af því það
komi í bága við þessa túlkun heimildanna,
heldur fellur allt í ljúfa löð.“ (Þ.J.:Prent-
listin kemur ... bls. 14—15.)
Guðbrandur Jónsson (1888—1953) telur, að
„hingaö til“ hafi „leikið nokkur nærri óþarfa
eftir á því, hvenær Jón Matthíasson hafi
komið hingaö til lands“. Stafi sá efi allur af
margsögnum Jóns Ólafssonar úr Grunna-
vík um þetta efni, og um prentár Breviari-
um Holense, sem áður er getið. Síðan segir
Guðþrandur orðrétt:
„Árið 1534 sendi herra Jón son sinn, síra
Sigurð kórsbróður, utan í erindum sínum
... Hefur hann að sjálfsögðu átt að vera
fulltrúi herra Jóns í ríkisráðinu norska,
þar sem herra Jón átti sæti, en það fór þá
með ríkisstjórn í Noregi milli konunga.
Sjálfsagt hefur síra Sigurður átt að rækja
önnur crindi, og hefur eitt þeirra að lík-
indum verið að koma því til leiðar, að
prentsmiðja kæmi til íslands. Komst síra
Sigurður annaðhvort í Danmörku eða á
Þýzkalandi í samband við Jón nokkurn
Matthíasson, sem að líkindum var prestur
eða klerkur, og talinn er hafa veríð sænsk-
ur. Hefur hann að líkindum verið farand-
prentari og átt litla, heldur ófullkomna
prentsmiðju, eins og það, sem til er úr
henni sýnir. Þennan mann réð síra Sigurð-
ur til íslands með prentsmiðju hans og
koma hann út með síra Sigurði sumaríð
eða haustið 1535 ... síra Jóns sænska get-
ur fyrst í gerningi 17. október þá um
haustið, og er hann þá nefndur prestur.
Samgöngur og annað því um líkt var svo í
þá daga og viðskipti manna á milli, að ekki
var auðvelt að ná í prentara eða prent-
smiðju með bréfaskiptum einum, til þess
voru samgöngurnar of strjálar. Til slíks
var persónuleg návist nauðsynleg. Það er
því ekki nema tvennt til, að herra Jón hafi
haft prentarann og prentsmiðjuna með sér
heim, er hann kom frá vígslu 1525, en ef
svo væri hefði Jón sænski dulizt vel, úr því
hann er ekki nefndur fyrr en 10 árum
seinna, 1535, eða hitt að síra Sigurður hafi
komið með hann 1535, enda stendur ekki á
því, að síra Jóns sænska geti, þegar eftir
heimkomu síra Sigurðar, og er hann
nefndur alloft eftir það. Öll líkindi benda
því örugglega í þá átt, að síra Jón hafi
komið hingað 1535.“(G.J.: Herra Jón ...
bls 291-292.)
Eins og sjá má af þessu yfirliti, lesa
menn ólíkt út úr þeim heimildum elstu,
sem um þennan atburð fjalla, eða öllu
heldur á minnast. Eru þær heimildir enda
næsta óljósar, bjóða heim grunsemdum og
gefa tilefni til slíkra vangaveltna sem
raun ber vitni og raktar hafa verið. Líkast
til verður þessi gáta seint eða aldrei full-
ráðin, nema í leitirnar komi aðrar heimild-
ir eldri og nákvæmari, er varpað geti ljósi
á þennan atburð
PRENTVERKIð OG
PRENTARINN
Eins og getið er um í upphafi þessa
kafla, leikur það nokkuð á tveim tungum
hvort Jóo biskup Arason hefur „fengið út
íbók, sem
prentuð var
1559 er þessi
mynd af
pappírs-
vinnslu.
Samkvæmt Skarðsárannál ílutti Jón prestur
Matthíasson með sér hingað fyrstu prentsmiðju
landsins og hófhann samkvæmt annálum að
prenta á Breiðabólsstað í Vesturhópi á dögum
Jóns biskups Arasonar.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 16. MARZ 1985 13