Lesbók Morgunblaðsins - 10.02.1979, Qupperneq 11

Úr grafíkmyndaröð Goya um hörmungar stríösins
unum, kynnumst viö þeim Goya, sem
einstakur var oröinn í sinni röö. Ein
þessara mynda er til dæmis af
yfirheyrslu í Rannsóknarréttinum. Jafn-
framt þessari breytingu á heilsufari
málarans, uröu breytingar á litanotkun
hans og jafnvel þensiltækni. Hinn sanni
Goya var fæddur og málaöi fyrir sjálfan
sig og án þess aö skeyta hiö minnsta
um óskir annarra.
Jafnframt málar hann eftir veikindin
röö af frægum portrettum, sem öll eru
einföld í styrkleika sínum í silfurgráum,
grábláum og grábrúnum lit. Þar á
meöal er myndin af hertogafrúnni af
Alba, sem haföi veriö umtöluö viö
hiröina vegna fegurðar og ástarævin-
týra og kölluðu menn þó ekki allt ömmu
sína í þeim efnum.
Raunar málaöi Goya margar myndir
af frúnni; stóö í ástarsambandi vjö hana
um margra ára skeiö og bjó jafnvel um
tíma hjá henni. Hversu alvarlegs eölis
þetta samband var, er ekki vitað til
fulls, en hefur trúlega eitthvaö yljaö
meistaranum, sem þá stóö nálega á
fimmtugu. Hertogafrúin féll skyndilega
frá 1802, en eiginkona Goya lifði tíu
árum lengur.
í einangrun hins heyrnarlausa sótti á
Goya aö taka samtímann í gegn á
miskunnarlausan hátt eins og bezt
veröur gert meö háöi og satíru. Áriö
1899 geröi hann kunna geysimikla röö
ætimynda, sem hann nefndi Caprichos
eöa kenjar. Sú beinskeytta ádeila, sem
þar er augljós, varö svo víöfræg í
Frakklandi og Englandi, aö þar vissu
menn naumast lengi vel, aö þessi Goya
var líka málari.
Enn varö umbrotaskeiö, bæöi í
stjórnmálum Spánar og lífi Goya. Þaö
markast af styrjöldinni 1808 og ofsókn-
um gegn frjálslyndum og Goya er ekki
lengur í náöinni viö hiröina. Hann vinnur
aöra fræga myndröö í grafík; nú um ógn
og vitfirringu styrjalda, — myndir sem
tala jafn skýrt sínu máli á vorum dögum.
En 1819 kaupir hann Quinta del
Sordo — hús hins heyrnarlausa, þar
sem leikurinn gerist; málar þar „svörtu
myndirnar", en flytur loks til Frakklands
1824 og dó þar fjórum árum síöar. Viö
hittum hann á sviðinu þar sem hann
stjáklar á milli þessara óhugnanlegu
mynda og segir viö Arrieta lækni:
Ég naut pess að mála fögur form, en
Þetta eru pöddur. Ég drakk í mig
alla heimsins liti, en hér á veggj-
unum drekkur myrkriö litina. Ég
unni skynseminni, en mála nornir...
Þaö er allt rotið í pessum
málverkum... Sjáið nú örlaganorn-
irnar. Og seiðkarlinn, sem hlær á
milli þeirra. Það hlær þá einhver.
Þetta er of skelfilegt til þess að ekki
sé einhver sem skellihlær... Brúðan
sem önnur þeirra heldur á, er ég. Ég
hef lifaö, ég hef málaö... Gott og
vel. Það verður höggvið á práðinn
Á æfingu í Þjóðleikhúsinu á
leikriti Vallejos um Goya. Róbert
Arnfinnsson í hlutverki Goya og
Kristbjörg Kjeld í hlutverki
Leocadiu, sambýliskonu hans.
Sveinn Einarsson
stjóri er leikstjóri.
Þjóðleikhús-
Yil hægri: Baltasar er frá sínum
fyrri dögum á Spáni vel kunnugur
Goya og verkum hans og er hann
höfundur leikmyndar.
Satíran situr í fyrírrúmi í
hinni umfangsmiklu grafík-
myndaröð, sem Goya nefndi
Kenjar.
og seiðkarlinn hlær meðan hann
virðír fyrir sér þennan kjötsekk sem
kallaður var Goya. En ég sá pað
fyrir. Þarna er þaö. Til hvers aö fara
frá Spáni? Ég bið ekki þennan
glæpahund neinnar bónar. Ég ætla
að mála hræðslu mína, en hræðslan
skal ekki leysa niður um mig og
hýða mig...
Goya talar, en þaö er eins og eintal.
Hann heyrir ekki hvaö vinir hans segja;
þeir reyna aö gera sig skiljanlega meö
fingramáli og merkjum. Fötlun hans er
átakanleg, en ekki einsdæmi og vert aö
minnast þess um leiö, aö þetta ár var
hinn heyrnarlausi Ludwig van Beethov-
en aö vinna að 9. sinfóníu sinni og
Missa Solemnis. Hann átti þá fjögur ár
ólifuð.
„Þetta verk hefur tekið okkur mjög
sterkum tökum,“ sagði Sveinn Einars-
son Þjóöleikhússtjóri, sem leikstýrir.
Hann sagði, að höfundurinn, Antonio
Buero Vallejo, væri maður rúmlega á
miðjum aldri; þekktur á Spáni og færi
frægðarsól hans nú ört rísandi. Hann
hefur skrifað fleiri leikrit, sem athygli
hafa vakiö; t.d. „Stofnunina", sem
Dramaten í Stokkhólmi hefur sýnt.
Leikritið var frumflutt í Madrid
1970“, sagði Sveinn ennfremur, „Þá
undir ritskoðun. Löngu áður hafði
höfundur verið hnepptur í fangelsi
fyrir andstöðu viö Franco. Tilgangur
höfundar er að draga upp hliðstæðu
við Francotímabilið. Þá hefur hann
talið sig upplifa eitthvaö, sem hann
heimfærir upp á Goya — eða öfugt.
Hann er ekki bara að bregöa upp
mynd af Goya, — en lýsir honum frá
mörgum hliðum, án þess að gera úr
honum hetju. Þetta er í fáum orðum
sagt mjög grípandi leikrit.“
Örnólfur Árnason hefur þýtt leikritiö
úr spænsku, en aöalhlutverkið: Goya,
leikur Róbert Arnfinnsson. Kristbjörg
Kjeld leikur Leocadiu sambýliskonu
hans, Helgi Skúlason leikur fööur
Duaso, Rúrik Haraldsson leikur Arrieta
lækni og Helga Bachman tengdadóttur-
ina Gumersindu. Aðstoöarleikstjóri er
Árni Ibsen.
Leikmynd er eftir Baltasar, sem er vel
kunnugur verkum og sögu þessa landa
síns. Hann sagöi:
„Goya var alltaf mannlegur, bæði í
kostum sínum og göllum. Hann fegrar
ekki og málar ekki neinskonar Útópí-
ur, — til dæmis eru englar í
trúarlegum myndum hans alltaf kon-
ur, venjulegar jarðneskar konur. Goya
steppti goðafræðinni, sem verið hafði
svo vinsælt myndefni og eftir að hann
var orðinn þroskaöur málari, fékkst
hann mjög lítið við kirkjulist.
Vert er aö taka fram og undirstrika
sérstaklega, að Goya er fyrsti stór-
meistarinn, sem málar einvörðungu
sér til ánægju: Portret, börn, barna-
börn, hjákonur og vini sína. En einnig
ýmislegt úr miskunnarleysi lífsins,
sem sannarlega var engin stofulist; til
dæmis aftökumyndina frægu. En líka
fögur og Ijúf verk eins og Maja-mynd-
irnar, þar sem fyrirsætan er annars-
vegar í fötum og hinsvegar nakin.
Hann var þrátt fyrir allt opinber
hirðmálari og fékk sín laun, en hann
veitti sér þann lúxus að mála og
teikna það sem honum sjálfum
sýndist. Hann var í raunínni langt á
undan sinni samtíð og margt af því
sem upp kom t' myndlist löngu seinna,
var til orðið fyrir bein áhrif frá Goya.“