Lesbók Morgunblaðsins - 01.04.1973, Blaðsíða 6

kynntist hann lífi sveitafól'ks
og alþýðulist. Frá lifi þessa
fólks liggja rætur listar hans,
að dómi hams sjálfs. En lista-
menn vita ekki alltaf allt um
rætur sínar. Mikilir listamenn
og brautryðjendur eins og
Kandinsky eiga, eins og sterk-
ir stofnar, fleiri rætur en eina.
Trén hugsa ekki um rætur sín-
ar, þau eru of önmum kafin við
að leita sólar og fæða grænt
lauf inn í nýtt vor. Listamönn-
um er eins farið. En Kandinsky
vissi, að rætur hans voru í
Moskvu og þjóðiif rússneskrar
bændamenningar kvislaðist um
verk hans. Þar var uppruni
hans, ekki í Bæjern. Og lista-
mönnum er gjarnt að leita upp
runans, ekki siður en öðru
fólki, og horfa þá gjarna til
asSku sinnar og þess andrúms
og umhverfis, sem leikur um
hana, en framhjá öðrum mikii-
vægum þáttum. Kandinsiky vill
að list hans sé af rússneskum
toga spunnin. Hann vill vera
fulitrúi 'þjóðar sinnar og listar
þess fólks, sem stóð honum
næst. Þess vegna sést honum
yíir hæjersku áhriíin. Það er
gömul saga, heillandi að vísu,
en hálfur sannleikur eins og
oft vill verða. Hann segist hafa
lært að hreyfa sig i myndinni,
eins og hann 'kemst að orði,
þegar hann gekk inn í rúss-
néskan bjálkakofa. „Þegar ég
gekk loks inn í herberg-
ið, fannst mér ég umkringdur
af málverki á afflar hliðar, mál-
verki, sem ég hafði gengið inn
í.“ En hann bætir við, að hanm
hafi haft þessa sömu tilfinningu
í rússnesku kirkjunum, og seg-
ir svo: „Síðar upplifði ég þetta
oft í bænahúsunum í Bæjern
og Tíroi. Auðvitað var reynsl
an alltaf mismunandi . . .“ Og
enn segir hann: „Ég hef í mörg
ár (þetta er skrifað í Munchen
í júní 1913) reynt að iáta áhorf
andann „ganga“ i myndinni,
reynt að þvinga hann til að
gleyma sjálfum sér og leysast
upp í myndinni.“
Og no’kkru slðar: „Ég vissi
nú, að fyrirmyndimar
sköðuðu myndimar mínar.“
Hann segist síðar oft hafa mál-
að lanidslag betur „eftir minni"
en með náttúruna að fyrir-
mynd.
XXX
1 safni Bláu riddaranna er
þessi þróun augljós. Myndirn-
ar á sdðasta skeiði expressjón-
istískra áhrifa eru augljóslega
slí'kar „endurminningar", eins
og málverkin frá Murnau, Hol-
landi og Túnis. En síðan leys-
ast þær einnig upp í óhlut-
kennda „tónlist", leysast upp
eins og atómið. Félagar hans
komast aldrei yfir „endurminn
inguna", hvað þá fyrir-
myndina, mema Klee og
þeir sem f jaér honum stóðu eins
og Picasso síðar, svo að dæmi
sé nefnt, þótt enginn sé 'hefð-
bundnari en Picasso, ef því er
að skipta.
Einhver sagði við Kand-
insky: „Þegar þú málar, skaltu
líta eitt andartak á strigann,
hálft á litaspjaldið og tíu sinn
um á fyrirmyndina.“ „Það hljóm
aði fagurlega, en ég uppgötv-
aði þó brátt, áð ég yrði að fara
þveröfugt að: horfa tíu sinnum
á strigann, einu sinni á lita-
spjaldið og hálft andartak á
náttúruna." Hann leit á strig-
ann sem glímupall. Þar áttu
átökin að tfara fram. Og þar —
einmitt þar — átti draumur
hans að verða að veruleika, ef
ekki með góðu þá illu. Gaman
er að sjá, hvernig hann lýsir
þessum Vigvelli: „Fyrst blasir
hann (striginn) þarna við,
hreinn eins og óflekkuð mey,
með skínandi andlit og í himn-
eSkum kJæðum — þessi hreini
strigi, sem sjálfur er eins fal-
legur og mynd. Og svo kemur
pensillinn og sigrar þennan
hreinleika eins og nýlendu
veldi, sem leggur undir sig
lönd og þjóðir." Hann bætir
við: „Að mála eru æp-
andi árekstirar milli ólifera
heima, sem er ætlað með bar-
áttunni að skapa nýjan heim,
sem kallast verkið. Sérhvert
verk fæðist tæknilega séð eins
og kosmos — af örlagaslysum
. . . myndsköpun er veraldar-
sköpun.“
Aldrei sætti Kandinsky sig
við að mála eftir lifandi fyrir-
myndum, gerði það samt. Hann
segist hafa • teiknað og skrifað
athugasemdir hjá sér í fyrir-
lestrum, horft á fyrirmymdirn-
ar, nákta mannslíkama: „and-
aði að mér nályktinni.“ En
hann hafði áhuga á samspili og
leik i útlínum fyrirmyndanna,
lengra náði áhugi hans ekki.
Hann talar oft um afstrakt-
hugsun, afstraktskynjun, og
segir, að þrátt fyrir cifrek gam
alla meistara sé „náttúr-
an“ sjálf ósnortin. „Mér virð-
ist oft sem hún hlæi að þess-
um tilburðum. Oftast virð-
ist mér hún „guðdómleg" með
tilliti til afstraktskynjunar: að
hún skapaði sína hluti, hún fór
sínar leiðir að sínu takmarki,
sem hverfur í þokuna, hún lifði
í því riki, sem augljóslega var
utan við mig. Hver skyldi vera
afstaða hennar til ilistar?"
Lofes leggur hann áherzlu á,
að listin sé „á margan hátt eins
og trúin. Þróunin á sér ekki
stað d uppgötvunum, sem strik-
ar yfir gamlan sannleika
og stimplar hann eins og
hverja aðra villu (eins og á sér
stað í vísindum), þróun (list-
ar og trúar) byggist á skyndi-
legri uppljómun, sem iíklst eld-
ingunni, sprengingum . . .“
Hann minnist á Krist, sem 'kom
ekki í heiminn til að ganga af
gömlum lögmálum dauðum,
heldur til að sá fræjum nýrrar
hugsunar, sem vex úr igömlum
jarðvegi, og þessar nýju hugs-
anir minna Kandinsky á grein
ar trjánna, „sem ibora ný göt
inn i himininn . . . Eftir þess-
um leiðum 'hef ég smám saman
komizt að því marki, að ég lít
efcki á málverk án fyrirmynd-
ar sem eyðileggingu allrar
eldri listar heldur aðeins sem
mjög mikilvæga og nauðsyn-
lega skiptingu gamla stofnsins
í tvær aðalgreinar, óumflýjan-
lega skiptingu, ef unnt á að
vera að gefa krónu hins græna
trés líf.“
Kandinsky leggur höfuð-
áherzlu á, að viðleitni Krists
hafi vlsað honum véginn: „Mér
til undrunar uppgötvaði ég, að
þessi krafa (innra líf verksins)
er reist á þeim grunni, sern
Kristur lagði áherzlu á sem sið
ferðileg verðmæti. Ég upp-
götvaði, að það, að sjá hlutina
með þessum hætti, er
Kristur . . .“
Og nofekru síðar: „I þessu
andrúmslofti verður seinna,
miklu seinna, sköpuð hrein list,
sem birtist okfeur nú í flökt-
andi draumum, með ólýsanlegu
aðdráttarafli."
Það er því ekki undarlegt,
þótt þessi maður hafi heillazt
af aldagamalli kaþólskri al-
þýðulist Bæjem. Engin tilvilj-
un að hann dróst að Múnchen
og Murnau, þrátt fyrir tómlæt-
ið og andúð gagnrýnenda.
Hér á einnig við það sem
Gottfried Benn segir í fyrr-
nefndum fyrirlestri: „AUs
staðar þar sem er fólk eiga guð
irnir sér bústað." Og ennfrem-
ur svofelld orð Hegels: „. . .
ekki það líf, sem óttcist dauða
og eyðileggingu, heldur það,
sem þolir þetta tvennt og held-
ur áfram að lifa með þVí, það
er lif andans . . .“
XXX
Kandinsky hefur lýst ná
kvæmlega nofekrum myndum
'SÍnum og hvernig 'hann málaði
þær. Vegna efnis þessara hug-
leiðinga vekja athugasemd-
ir hans um myndina
„Komposition VI“, sérstaka at-
hygli. Athugasemdin er skrif-
uð í maí 1913: „Forsendan var
syndaflóðið. Upphafið var
glermynd (hinterglasbiid, aths.
mín og undirstrikun. M), sem
ég gerði nánast að gamni mínu.
. . . þegar glermyndin var full-
gerð fékk ég löngun til
að vinna Komposition úr
þessu viðfangsefni." Síðan lýs-
ir hann því, hvernig hann ætl-
aði að mála myndina. Allt
virtist liggja ljóst fyrir, en
mörg Ijón voru á veg-
inum. Gleimyndin fór á sýn-
ingu, hann fékk hana aftur í
hendur löngu síðar, varð fyrir
vonhrigðum, og tíminn deið.
Löng barátta átti sér stað, áð-
ur en myndin var fullgerð. Sig-
ur unninn. En ræturnar voru
sem sagt: bæjersk glermynd.
En syndaflóðið var auðvitað
horfið, örkin hans Nóa, dýr-
in, pátonamir, eldingamar,
regnið. I staðinn ný veröld,
strigi, litir, barátta, sköp-
un nýrrar veraidar. Það er
hahla einkennilegt, fyrir Is-
lending að sjá, hvemig Kand-
insky lýkur athugasemd sinni
við þessa mynd, þegar hann tal
ar um „lofsöng um þá nýju
veröld, sem ris úr ragnarök-
um“, eins og 'hann kemst að
orði:
„Sér 'hún upp koma,
öðru sinni
jörð úr ægi
iðjagræna",
segir í Völuspá.
Þessi „iðjagræna jörð“ nýrr-
ar veraldar, sem Kandinsky
hugðist skapa úr þeim heimi,
sem var dæmdur til tortíming-
ar, ef fordæmi Krists væri ekki
fylgt og Skipting stofnsins
fengi efeki .tækifæri til
að tendra nýtt líf í grænni ver-
aldarkrónunni.
III. NÝR HEIMUR
Wasily Kandinsfey var fædd-
ur í Moskvu 4. des. 1866, son-
ur efnaðra foreldra. Hann seg-
ir, að sólin hafi bráðnað yfir
MoSfevu og orðið eins og lita-
spjald, bætir við að sérhver
litatúba komi hreyfingu á allt
sálarlíf sitt. Hann varð aldrei
svo gamall, að hann fyndi ekki
til eftirvæntingar, þegar hann
opnaði túbuna og sá litinn í
fyrsta sinn. „Moskva er lyk-
illinn að list hans,“ segir einn
margra fræðimanna, sem hafa
fjallað um líf hans og list. En
lyklamir voru íleiri: Bæjem,
Parts, Frakkland, Norður-
Afrí'ka . . .
1896 kom KandinSky til
Múnchen, þar sem hann kynnt-
ist m.a. Alexej von Jawlensky
landa sínum, sem var fseddur í
Rússlandi 1864, en lézt í Wies-
baden 1941. 1896—1908 var
Kandinsky búsettur í Mún-
chen; lærdómsár, ferðalög
m.a. til Túnis, Rapallo, Paris-
ar. Hann gerir tilraunir í symb
ólskum og ný-impressjónistísk
um stíl, kynnist svo fauvism-
anum (hittir Matisse í París)
og loks expressjónisma. Fauv-
ismi Matisse átti rætur í iist
frumstæðra kynstofna, m.a. i
Afríku.
Eftir marigvíslegar tilraunir
verður til fyrsta afstraktmynd
eða öllu heldur „öhlutkennda"
mynd sögunnar, vatnslitamynd,
„komposition I“, sem fyrr er
nefnd, en áður hafði Kandinsky
reynt að máJa „afstraktmynd-
ir“, svo að þetta var engin til-
viljun, því síður bylting, held-
ur þróun. En tvö ár liðu, þar
til hann telur sig hafa reynslu
til að gera fyrstu raunverulegu
og, ef svo mætti segja, meðvit-
uðu tilraunina til að mála óhlut
kennda mynd. Sönnun þess, að
hér var um ákveðið takmark
að ræða, en hvorki tiilviljun né
byltingu, er „Uber das Geistige
in der Ku.nst“, sem hann skrif-
aði á 'þessum árum, þótt bók-
in 'kæmi ekkl út fyrr en 1911.
Ilún sannfærði leltandi ný-
skapendur í málaralist, eða
herti á þeirri sannfæringu
þeirra, að tilraunir þeirra væru
ekki í þvi skyni gerðar að
brjóta niður .gamla list og
ganga af henni dauðri, 'heldur
blása í hana nýju fersku lifi.
Af bðkinni má sjá, að Kand-
insky leggur mikla áherzlu á,
að verkið skapist af „innri
nauðsyn" og sé brúin milli
listamannsins og áhorfandans,
eins og hann kemst að orði. Án
þessa sambands er verkið
„dautt". Kandinsky nefnir
þrjár forsendur Jistsköpunar:
1) Impressjón, (áhrif frá um-
hverfi og náttúru), 2) Im-
próvisasjón (óvænt túlkun
óefnislegrar náttúru) og 3)
Komposisjón (meðvituð tilraun
til túlkunar á ákveðnum til-
finningum, oftast byggða á
langvarandi vinnu; barátta
forma og lita, sem skapa nýja
veröld, byggða á átoveðn-
um lögmálum eins og tónlist, en
ekki tilviljunum eins og marg-
ir vilja vera láta, þ.e. óhlut-
kennd list, oft kölluð fúsk á
þeim tím'um og enn af sumum).
Or þessum þremur þáttum er
list Kandinskys og þar með
nútímalistin sprottin.
1909 stofnaði Kandinsky m.a.
með Jawlensky „Neu Kúnstler
vereinigung". Þeir sem aðild
áttu að þessu samfélagi voru
ti'lraunamenn, en höfðu alls
ekki sömu skoðanir og Kand-
insky á óhlutkenndri list.
Picasso og Braque tóku þátt í
annarri sýningu þessa samfé-
lags tilraunamálara. • En
1911 stofnaði Kandinsky, ékki
sízt vegna áhrifa frá Franz
Marc, nýjan félagsskap lista-
manna. Enginn vafi, er að
Franz Marc var eini listmálari
þessa tima, sem hafði nákvæm-
lega sömu skoðanir á list og
Kandinsky, þrátt fyrir aldurs-
muninn. Þetta nýja samfélag
'hét „Der Blaue Reiter" eftir
mynd Kandinskys. 1 fyrstu
sýningu 'þeirra félaga tóku m.a.
þátt: Henri Rouöseau, franski
naívistinn og Delanay. En
1912 gerist Paul Klee félagi i
Bláu riddurunum og þá eiga
báðir helztu brautryðjendur
óhlutkenndrar listar aðild að
þeim samtökum.
Þá er komið að heimsstyrj-
öldinni.
Kandinsky fer heim 1 stríð-
inu. Byltingin gefur fyrirheit
um að ný þróun í listinni eigi
fylgi að fagna meðal nýrra, rót-
tækra valdhafa i heimalandi
hans. En þeir eru afturhalds-
samir, þegar á reynir. Kand-
insky hveríur frá Moskvu
1920: hefur ekki áhuga á for-
múlu þessara nýju herra, þ.e.
list í þjónustu byltingarinnar,
brúkunarlist, og enn situr nú
við það sama hálfri öld síðar:
Sósíalrealismi heitir þessi list
og er allsráðandi í Sovétrí'kj-
unum eins og kunnugt er, bæði
í myndlist og bókmenntum. Orð
eins og bylting og róttækni
glata merkingu sinni; bylting
fær jafnvel merkinguna: aftur-
hald, áður en minnst varir.
Kandinsky fór aftur til
Þýzkalands og verður þar
prófessor 1922. Paul Klee starf
aði við sama skóla, takmarkið:
að reisa nýja veröld á rústum
'heimsstyrjaldarinnar; skira
nýja rnenningu, nýja Ilst í ilog-
um infernós. Stefna að nýrrl
endurreisn og samræmi i má'l-
áralist, byggingarlist og högg-
myndallst. Og bókmenntirnar
fóru ekki varhluta af þessari
kröfu. Ný list byggð á gömlum
arfi, ný alþýðulist með rætur í
káþólskri bændamenningu,
eins og hún birtist enn i dag í
Suður-Bæjern, og tilraunum
eldri málara, einkum í Frakk-
landi (Manet, Monet, Lezanne).
1922 mynda Kandinsky,
Jawlensky, Feininger og Klee
„Die Blaue Vier“, halda sam-
eigin'legar sýningar, en einnig
sérsýningar á verkum sinum.
Öfgarnar kalla á andstæð-
ur sínar. Úr bolsivistískum
jarðvegi skýtur nasisminn rót-
um, blómgast og dafnar. Hitl-
er verður ríkiskanslari 1932.
Nasistar höfðu sömu afstöðu til
listar Kandinskys og fé-
iaga 'hans og kommúnistaleið-
togarnir í Moskvu. Nasistarn-
ir kölluðu KandinSky: fjarlæg-
an fólkinu, uppruna sínum og
arfi, fjarlægan listinni, glæpa-
mann, magaveikan sjúkling, og
að því kemur að sjálfsögðu, að
Kandinsky yfirgefur Þýzka-
land. Siðustu árin bjó hann í
nágrenni Parisar, þar deyr
hann svo 1944. Þar umgekkst
'hanmf m.a. Miro, Delamey og
Arp.
XXX
öll nútímalist á rætur í lífi
Kandinskys og verkum. Óhlut-
kennd list er affevæmi hans.
Árangur leitar og baráttu.
Hann er uppspretta þeirrar
menninganlegu viðleitni, sem
nefnist nútímaviðhorf og sam-
tið. Þessi upRspretta mun áreið
anlega enn veita þyrstum svöl-