Lesbók Morgunblaðsins - 04.03.1973, Page 13
j»L-
Y"
Fyrir nokkru hitti ég að máli sænskan
blaðamann, sem hér kom við á leið frá
Suður-Ameríku. Hann hafði m.a. frá því
að segja, að hann hefði verið í Paraguay
daginn, sem eldgosið byrjaði á Heimaey
og hefði fregnin af gosinu verið aðalfrétt-
in á forsíðu fremsta dagblaðsins í þessu
fjarlœga ríki Suður-Ameríku. Tcepast ger-
um við okkur fulla grein fyrir því, hve
mikla athygli þessar náttúruhamfarir hafa
vákið í ýmsum heimshornum, en bréf og
úrklippur, sem borizt hafa víða að til
Morgunblaðsins, bera þessu órœkt vitni.
Að þessu er vikið hér, ekki til þess að
fagna því sérstaklega að nafn íslands skuli
aftur sjást í heimsfréttunum, heldur til
þess að vekja athygli á því, að frásagnir
af eldgosinu á Heimaey og afleiðingum
þess eru til þess fallnar, að efla skilning
erlendra manna á lífskjörum íslenzku
þjóðarinnar og þeim erfiðu aðstœðum, sem
hún býr við. Slíkur almennur skilningur
á aðstöðu kokar er líklegur til að efla sam-
úð með okkur í því lífshagsmunamáli, að
tryggja viðurkenningu á 50 sjómilna land-
helgi. Erlendar þjóðir eiga erfitt með að
skilja okkur og hugsunarhátt okkar. Það
kemur t.d. glögglega fram í ummœlum,
sem þekktur eldfjallasérfrœðingur hefur
látið eftir sér hafa, að Vestmannaeyjar
séu dauðadæmdar. Þessi ummæli kunna
að byggjast á þekkingu á eldgosum, en
þau byggjast á vanþekkingu á íslenzkri
skapgerð. Auðvitað grípur svartsýni um
sig við og við, en samt vitum við það öll,
að Vestmannaeyjar leggjast ekki í eyði,
þrátt fyrir eldgosið á Heimaey. Þœr verða
byggðar á ný, þrátt fyrir erfiðleika, sem
þarf að yfirstíga. Öll eldgos taka enda,
líka eldgosið á Heimaey. Og tœpast eru
þeir örðugleikar, sem nú steðja að á
Heimaey, meiri en þeir, sem íslenzk þjóð
átti við að striða fyrr á öldum og þraukaði
þjóðin þó en lagði ekki á flótta. Það sama
mun gerast í Vestmannaeyjum.
En þetta var útúrdúr. Tilefni þessara
orða var.að vekja athygli á því, að frá-
sagnir í erlendum blöðum og fjölmiðlum-
eru •til þess fallnar að auka skilning á okk-
ar aðstöðu og geta því m.a. bœtt um fyrir
okkur í landhelgismálinu. Þegar þetta er
haft í huga, er óskiljanleg með öllu sú
jram.korria, sem erlendum fréttamönnum
var sýnd sér fyrst í stað, er þeir komu 'til
þess að skýra frá atburðunum á Heimaey.
Ekki er ofmœlt, að á allan hátt var reynt
að gera þeim erfitt fyrir af hálfu íslenzkra
stjórnvalda og nánast enginn skilningur á
þýðingu s'tarfs þeirra fyrir íslenzku þjóð-
ina. í. viðtali við Morgunblaðið nokkrum
dögum eftir að gosið byrjaði kvartaði hol-
lenzkur blaðamaður undan þessari fram-
komu og minnti á, að jafnvel í jarðskjálft-
unum miklu í Managúa hefði yfirvöldum
tekizt að veita erlendum fréttamönnum
fullkomna þjónustu. Eftir þetta viðtal
varð veruleg breyting á og hæfum manni
falið að annast fyrirgreiðslu við þessa
menn.
Sú afstaða, sem fram kom hjá íslenzk-
um stjórnvöldum i garð hinna erlendu
fréttamanna, var fyrst í stað mjög neikvœð
og kom raunar engum á óvart, sem kynnzt
hefur forneskjulegum skoðunum íslenzkra
embættismanna á hlutverki blaða og fjöl-
miðla. En skyldu þeir menn, sem hér áttu
mestan hlut að máli, hafa gert sér grein
fyrir því, hvílíku tjóni þeir hafa valdið
málstað íslands í landhelgismálinu með
því að senda héðan skara óánœgðra frétta-
manna frá stórum blöðum og smáum víða
„ um heim, sem byrja á því við heimkom-
una að skýra yfirmönnum sínum frá furðu-
legri framkomu íslendinga í þeirra garð?
Halda menn, að afstaða þessara fjölmiðla
til íslands í landhelgismálinu verði vinsam-
legri, þegar þeir kynnast þeim erfiðleik-
um, sem fulltrúar þeirra lentu í hér við
að rœkja skyldustörf sín?
' Hér urðu viðkomandi yfirvöldum á
alvarleg mistök. En mistök eru til þess
að læra af þeim. Vœntanlega tekur hið
volduga almannavarnaráð sér það verk-
efni fyrir hendur að skipuleggja einnig
þann þátt, sem lýtur að þjónustu við er-
lenda fjölmiðla, þegar náttúruhamfarir
láta nœst að sér kveða.
Styrmir Guhnarsson.
ar til þess að {handrit Þormóðs
bar «kki með sér neinn höf-
und og bormóður þekkti eng-
an slíkan hvorki tárið 1662 né
1664. Nú er vitað að Þórður
Þorláksson síðar biskup dvaldi
hjá Þormóði Torfasyni í Noregi
um tima árið 1669. Kannski eru
upplýsingarnar um höfund
ritsins frá Iþeim tima. Gerir ilr.
Jakob hér ekki full litið úr
starfshæfni þessa fremsta
sagnfræðings aldarinnar, en
minna má á að Þormóð-
ur átti eftir að gefa út í Kaup-
mannahöfn latánukvæði Sigurð
ar skólameistara. Hvernig get-
ur verið leyfilegt að vefengja
slikar heimildir. Knda segir dr.
Sig. Þórarinsson í „nokkrum
orðum“ sínum á bls. 20 í ís-
landslýsingu: „enda getur
þessi útgáfa fslandslýsingar-
innar ekki talizt vísindaleg".
Yfir 50 ár eru líka rök Burgs
bókavarðar tekin gild af fræði
mönnum og Sig. Stefánsson tal-
inn höfundur íslandslýsingar
án athugasemda.
Oddur Einarsson biskup er
sjálfsagt margs góðs maklegur.
Ekki getur þó kona hans, Helga
biskupsfrú, talizt hugþeltk í
sögunni, sú pem lét brjóta
steinbogann yfir Brúará árið
1602 „ef það mætti verða til að
draga úr flökkumannastraumi
og betlaralýð, pem leitaði þá
mjög beina li Skálholti vegna
hallæris S landinu". Skál-
holt var eitt rikasta heimili i
landinu á þeim tíma, en biskup
heldur „ekkert Jamb lað leika
sér við“ -og „dró nokkuð fast
fram ættingja sína“.
Oddur biskup er talinn
fyrstur manna til að safna ís-
lenzkum handritum log geta má
nærri ,að hann hefur ekki látið
Islandslýsinguna ganga sér úr
greipum. Oddur „samdi eins
konar lýsingu á náttúru fs-
lands upp úr íslandslýs-
ingunni, breytti þá ýmsu, felldi
annað niður og setti nafn sitt
undir. Danski sagnfræðingur-
inn Peder Hansen
Resen (1625—88) .vitnar óspart
i þetta rit og nefnir þar að
sjálfsögðu Odd biskup höfund-
inn. Nú er talið að þetta hanð-
rit Odds þiskups liafi lent í
safni Árna Magnússonar og
brnimið 1728. Þótt Árni Magn-
ússon telji höfund íslandslýs-
ingar ókuni.an um aldamótin
1700 bendir það siður en svo
til þess að Oddur biskup sé
hinn iippliaflegi höfundur.
Á |bls. 10 segir dr. Jakob í
formála sínum: „en aug-
ljóst er jað ritið er frá upphafi
samið |i þeim tilgangi að birta
það erlendis". Er ekki eðlilegt
að álykta að hið sviplega frá-
fall höfundarins og hið ófull-
búna handrit standi fyrst og
fremst í veginum fyrir útgáf-
unni.
Það ter vitað að Oddur bisk-
up var merkur handritasafnari,
studdi og mjög islenzkan sögu-
fróðleik. Hann ritaði um Skál-
hann. Þá |liggur eftir hann
nokkuð af þýðingum. Sumt gaf
hann sjálfur út. sem var prent-
að á Hólum, sumt kom út eftir\
hans dag. Því skyldi hann þá
ekki gefa út íslandslýsinguna
ef hún er skrifuð af honum?
Hún er skrifuð með það fyrir
augum að gefa 'hana út og tal-
in skrifuð einum 40 árum áð-
ur en hann lézt. — Það verð-
ur að vera hlutverk fræði-
manna að skilja og skilgreina
rökstuðning dr. Jakobs fjrir
því að ádeilu og varnar-
rit .Arngríms lærða Brevis
commentarius, sem kom á prent
1593 hafi dregið úr Oddi bisk-
up kjarkinn um útgáfuna, hafi
hann verið höfundurinn. Ekki
er þessum harðdræga manni
lýst þannig ,að hann viki úr
jafnvel gera ráð fyrir að þeir
Arngrímur og Sig.. Stefánsson
hafi vitað um ritsmíð hvor
annars og kannski verið um
einhvers konar verkaskiptingu
þeirra á milli um samningu rit-
anna að ræða?
Að lokum er rétt að draga
saman nokkrar ályktanir, sem
eindregið benda til þess að enn
verði að telja Sigurð Stefáns-
son, skólameistara i Skálholti
höfund Islandslýsingarinnar,
þrátt fyrir |viðleitni dr. Jakobs
Benediktssonar við að
„færa þar margt til
betra horfs“.
1) Dr. Jakob verður ekki
bitastætt á því að hrekja skrif
aðar heimildir Þórðar biskups
Þorlákssonar, þar sem hann
hefur eftir Þormóði Torfasyni
að höfundur fslundslýsingar sé
Sigurður Stefánsson, en hand-
ritið var í eigu Þormóðs. Þess-
ar upprunalegu heimildir vitna
ekki til neinna meðalmanna:
Þormóður óumdeilanlega
fremsti fornfræðingur Norður-
landa ,á þessum timum, einnig
hvað ísl. málefni áhrærði,
Þórður biskup einhver lærð-
asti kirkjunnar maður á fs-
landi allt fram á okkar daga.
Það er vitað að Þórður bisk-
up dvaldi einmitt á búgarði
Þormóðs, Stangeland í Noregi
um tima árið 1669, en þar vann
Þormóður að sínu merka forn-
ritasafni til ævUoka, ásamt
stórmerkum ritverkum sin-
um, sem raunar varða öll Norö-
urlönd. — Jakob Benedikts-
son leyfir sér að nota orðin
„misminni“ og „rugling á rit-
um“ S þessu sambandi, til rök-
stuðnings á kenningu sinni, en
aðrir fræðimenn islenzkir sam-
þykkja með þögninni, enn sem
komið er.
2) Hið ófuUbúna handrit gæti
einmitt verið ein sönnun fyrir
því (og hefir sjálfsagt verið lal
in) að höfnndur þess fellur
skyndilega frá, Sigurður skóla
meistari drukknaði í Bróará
haustið 1595. Hvi skyldi Odd-
ur biskup ekki hafa gengið
frá handriti sínu, en dr. Jakob
er svo hárnámkvæmur i endur-
bótum sínum að hann telur Odd
rita íslandslýsinguna veturinn
Framhald á bls. 15.
vegi fyrir slíkum smámunum, ef
holtsbiskupa, um Jóil biskup hann á annað borð ætlaði að
Arason og lannáll var til eftir koma einhverju fram. Má ekki