Lesbók Morgunblaðsins - 04.03.1973, Page 4
t
f
[
r
r
r
r
'
r
•
r
r
r
’
r
1
r
r
i
i
I
Þegar hér er komið sögu, hafði
Sigurður Guðmundsson málari
dvalizt í níu ár við listnáim í
Danmörku. Sumarið 1858 sneri
hann heimleiðis og hefur þá
„brunnið mjög lí muna“ að 'helga
sinni hrjáðu fósturjörð aflt það,
sem hann hafði af að má.
Á námsárum sínum hafði hann
kynnzt, ailnáið, stefnu-m iþeim, sem
uppi voru í listum á þeim tímum.
Rómantíska stefnan hafði þá far-
ið sigurför land úr landi hvar-
vetna um 'hinn vestræna heim.
Menn sáu 1 anda dýrðarljóma
fornaldar og hugðust reisa nýja
og fegurri byggingu þjóðfélags á
þeim grunni. Fegurðarsmekk-
ur Sigurðar málara þeindi hon-
um hvent haida skyldi. Honum
var Ijóst, hvað ísland stóð menn-
ingarlega aftur úr undir margra
alda kúgunarstjórn Dana. Innra
með honum byltust öfl, sem útrás
urðu að fá, hvað sem það kost-
aði.
Eins og fyrr er getið, ætlaði
Sigurður að gerast sögumál-
ari. En tii þess þurfti hann að
afla sér þekkingar á ýmsum lifn-
aðarháttum þjóðarinnar frá önd-
verðu. Urðu þá fyrst fyrir hon-
um búningarnir. Á þeim varð
hann, sem málari, fyrsf og fremst
að kunna skiil. Á ferð sinni hing-
að heim sumarið 1856, feröaðist
hann um Norðurland og sá með
eigin augum, hve ósmekklegir og
óþjóðiegir kvenbúningarnir voru.
Þegar ritgjörð hans um búning-
ana kom út, vann hann mikinn
sigur, því að hún þótti nýstár-
leg og var vel tekið af miklum
meirihluta kvenna. Stóð hann og
í bréfas'kriftum við ’konur víðs
vegar um land og varð allt þetta
tii þess, að búningurinn var tek-
inn upp af konum hvarvetna um
Handið.
íslenZkar konur eiga Sig-
urði málara 'mi’kið að þakka. Það
stendur enn, sem Jónas Jónsson
sagði í ritgerð: „Aldrei fyrr
höfðu íslenzkar konur eign-
azt sliíkan vin, sem ’kom óbeðinn
með margháttaða aðstoð til að
auka fegurð þeirra og ynd-
isþókka." En þótt Sigurði tækist
að leiða eitt menningarmál til far
saélla lykta, brunnu fleiri eldar
margvíslegra hugsjóna í hugskoti
hans. Vafalaust hefur hann
á námsárum sínum erlendis
kynnzt ýmsum söfnum varðandi
listir og sögu. Hann vissi að (s-
land átti ekkert forngripasafn.
Hann hefur vitað, að það varð að
’koma traustur grunnur undir
menningarsöguiega framsókn
þjóðarinnar. Árið 1862 skrif-
ar hann svo aðra hvatningar-
grein í Ný félagsrit undir nafn-
inu: „Hugvekja til ÍSIendinga",
þar sem hann ræðir um forngripa
safnið og nauðsyn þess að koma
því á fót.
Það liggur ekki Ijóst fyrir öll-
um, að SkiHja gildi þess að safna
gömlum muntrm, sem ekki geta
lengur tíl nytsemda tailizt. Ekki
munu þeir heldur hafa verið marg
ir á dögum Sigurðar málara, sem
ski'ldu baráttu 'hans og tögðu hon-
um lið. Öröugasti hjaHinn var þó
baráttan við fátæktina og skort-
inn. Árangurslaust var að leita
ttl þings og stjórnar. Urn það
Skrifar vinur hans Stgr. Thorst.
honum: „Féleysi er la'kast og það
er nú það, sem Danir byggja upp
á að þar muni óll þjóðleg viö-
leítnj okkar stranda." Þótit Sig-
f
urður mállari helgaði safninu
meginhiuta starfskrafta sinna,
sem eftir var ævinnar, var þó
ekki hugur hans og sjón ein-
göngu bundin við það. Hann sá
ekki Reykjaví'k einvörðungu eins
og hún var á hans dögum.
Hann sá í anda Reykja-
ví'k framtíðarinnar, með stórihýs-
um, skipalægi, vatnsveítu, leik-
völlum, skrúðgörðum, þjóðleik
húsi og þjóðminjasafni og mörgu
fleiru, sem risið hefur upp á okk-
ar dögum. Barátta Sigurðar fyr-
ir forngripasafninu varð bæði
löng og hörð. í bréfi til Stein-
gríms vinar síns segir ha nn 1861:
„Hvorki ég sjálfur eða aðr-
ir þurfa að kippa sér upp við,
þó seigt og fast gangi fyrir mér
þar sem ég er einn míns liðs og
fáir vilja eða geta skilið mig fyrr
en eftir langvarandi baráttu, því
ég er framsögumaður í þeim mál-
um, sem aldrei hafa verið borin
upp fyrr og þess vegna óþekkt
hjá a'lmenningi."
Er nú komið að þriðja mólefn-
inu, sem Sigurður hafði brenn-
andi áhuga á. Það var þróun leik
menntar og leíkhúslistar á
Islandi. Eitthvað hafði verið byrj
að á dönskum leiksýningum í
Reykjavík nokkru áður. En Sig-
urður fyrirleit allt, sem danskt
var, taldi, að hér yrði að koma
íslenzk list og þjóðleg, þar sem
öll dönsk áhr'-f væru útilók-
uð. Það sem nú hér vantaði
fyrst og fremst, voru leikrit. Þess
vegna varð að stefna að því, að
fá gáfaða menn eða skáld til þess
að semja eða þýða góð leikrit.
Sigurður reyndi sjálfur að semja
leikrit, en tókst ekki svo honum
líikaði. Varð honum þá fyrst fyr-
ir að snúa sér ti'l síns kæra vinar
Stgr. Thorsteinssonar og í svar-
bréfi 1861 skrifar hann: ,,Þó að
langt sé síðan að ég heyrði Kedd-
Hannesarrímuna, þá trúi ég varla
að sá, sem gat gert hana, geti
ekki látið persónur í drama tala
með viti. En vel trúi ég, að þú
hafir ekki tíma eða kringumstæð-
ur til þess og að þú sért orð-
inn heldur ókunnugur lands'hátt-
um tiil þess. En þá getur safn
Jóns Árnasonar ráðið nóklkra bót
á því, þegar það kemur út, en
víst er það, að stór nauðsyn er
á þessurn ritum, bæði til að gefa
skáldskapnum fulilkomnari stefnu
og eins til að spana menn til að
æfa sig í að leika." Síðan skorar
hann á Steingrfm að leggja sér
lið og nefnir í því sambandi að
þýða leikritiö „Kvenskratt-
ann“ eftir Shakespeare, því
að það væri það einasta, sem .helzt
mætti leika hér af hans stykkj-
um. — Um þessar mundir sat
Steingrímur Thorsteinsson úti i
Kaupmannaihöfn við nægtabrunn
evrópskra bókmennta og lista.
Hann var þá nýkvæntur danskri
konu og undi hag sínum vel að
því er hann segir í bréfum. Um
þetta leyti þýðir hann á íslenzku
leikritið Lear konung eftir
9hakespeare. Haustið 1869 fék'k
Sigurður málari þýðinguna i
hendur, þá skrifar hann:
„Gladdi hún mig mi'kið. En nú
vantar Hamiet, Ótheilo, Rómeo og
Júiíu og að þessi tvö sem búin
eru verði pnentuð." Steingrimur
var nú orðínn þekktur og dáður
hér 'heima, einlkum af frelsis- og
ættjarðarljóðum sínum. Nú hafði
hann auk þess ráðizt í það stór-
virki að þýöa á íslenzka tungu
„Þúsund og eina nótt“, eitt af
þekktustu og frægustu verkum
heimsbókmenntanna á því klið-
mjúka og fagra máli, sem fáir eöa
engir lékju eftir. — Þegar hér var
komið, sat Matthías Jochumsson
í Lærða skólanum í Reykjavík.
Einn vetur hafði hann dvalið í
Höfn. Fékk 'hann þar nokkra til-
sögn í tungumálum, en sinnti lítt
verzlunarfræðum eins og tiH hafði
verið stofnað. Vinir hans
og vandamenn munu þá hafa
gengizt fyrir því, að hann legði
niður verzlunarstörf og færi í
skóla. Má þar fremsta í flokki
telja fyrrv. húsmóður hans í
Flatey, Þuríði Kúld. Ekki mun
Matthias hafa ort svo umtalsvert
væri fyrstu ár sín í Skóla. En
þar kom þó, að Sigurður málari
sneri sér til Ihans imeð það, að
semja leikrit alís'lenzkt áð
anda og efni. Matthías hafði þá
uim sumarið áður ferðazt um sveit-
ir og öræfi fslands með kvekur-
um. Veturinn eftir skrifaði hann
svo undir handarjaðri Sigurðar
leikritið „Útilegumennina", sem
síðar fékk nafnið Skugga-Sveinn.
Var það þá strax tekið tí) flutn-
ings, sýnt í febrúar 1862 og eins
og í blöðunum stóð „gerði hvín-
andi lukku", sem segja má með
sanni að standi enn í dag. „Eftir
þetta fór heldur að syrta í lofti
í menningarlegum efnum," segir
Sigurður Guðmundsson í bréfi til
Steingrims 1863. „Andinn í Rvík
er alltaf að versna. Latínuskó'linn
er Skapaður til að drepa'afJa ís-
lenzku og föðuriandstilfinningu
— alveg gagnstætt Bessastaða-
andanum og hæðast að þeim í
staðinn, — skemmtanati'lraun-
ir verður maður að berja bJákalt
fram með oddi og egg í trássi við
állt, en má búast við óvild í stað-
inn.“
En nú var önnur barátta kom-
in á dagskrá á næstu árum. Það
var hin vænta nlega þjóðhá-
tíð 1874 á þúsund ára afmæli ís-
lands byggðar, meö þeirri von um
stjórnarbót, sem við hana hafði
verið tengd. Ættjarðarijóð skáld-
anna kyntu ondir glóðina. Á
vordögU'm 1870 komu Ný félags-
rit færandi hendi með Vorhvöt
Steingríms á forsíðu. Tveimur ár-