Lesbók Morgunblaðsins - 25.02.1968, Qupperneq 5
Gamalt og nýtt í mótun: Mál-
verk eftir Juan Gris frá 1914.
aðinum. Sumt í myndlist Vík-
inganna er abstrakt og annað
hreinn expressionismi, til dæm-
is myndin af rúnasteininum ut-
an á bókinni. í arkaískri list
ýmissa menningarskeiða rek-
umst við á fallega stílfærðar
myndir af mönnum og dýrum
og annað, sem hreinlega er ab-
strakt. Það er eftirtektarvert,
að hvert menningarskeið sög-
unnar byrjar með abstrakt eða
mjög stílfærðri list, sem síðan
verður klassisk. Lögmál ofhlæð
isins segir næst til sín með
barok útfærslu, en að lokum
hafnar þetta allt í sjálfheldu
natúralismans.
Samkvæmt þessu Iögmáli vitn
ar nútímalistin um ungt og ný-
lega upp runnið menningar-
skeið, óbeizlað í tilraunum sín-
um og djarfri leit. Það er
menningarskeið tæknialdarinn
ar eða atómaldar, ef menn vilja
heldur kalla það svo. Við lif-
um í nýrri veröld og það er
veröld hinna gífurlegu árekstra
og mótunar. Spilin hafa verið
stokkuð upp: gömul sannindi
og lífsviðhorf hafa verið lögð
til hliðar eins og ónýtar flík-
ur.
Hvað er eðlilegra en öll þessi
ósköp eigi sér mótsvörun í
myndlistinni? Þó er hún miklu
fremur aldarspegill en boðandi
einlivers fagnaðarerindis, ann-
ars en þess, sem felst í henni
sjálfri.
Það eru núna sextíu ár lið-
in síðan málarinn Kandinsky
byrjaði að gera alvarlegar til-
raunir með óhlutlægar myndir.
Kandinsky var fæddur í Rúss-
landi, en fluttist vestur í Ev-
rópu og var uppúr aldamótun-
um í Munchen. Hann hefur sagt
frá því, að eitt sinn er hann
kom á vinnustofu sína, hafi ein
mynda hans legið á hliðinni á
myndstólnum. I einu vetfangi
skynjaði hann myndina á al-
gerlega nýjan hátt, óhlutlægt,
og það rann upp fyrir honum,
að litir og form mundu geta
haft sjálfstætt gildi án þess
að standa fyrir ákveðna fyrir-
mynd. Honum var samt ljós
„sú hætta, að með þessu gæti
listin orðið einungis geometr-
isk flatarskreyting, eitthvað
svipað og hálsbindi eða gólf-
teppi“. Margir ágætir málarar
komu þegar á hæla Kandinskys
og gerðu tilraunir með alger-
lega óhlutlæga túlkun: menn
eins og Piet Mondrian og Paul
Klee. Það væri freistandi
að minnast á fleiri, en
þessiu stutta yfirliti er ein-
ungis ætlað að skýra ýmis-
legt og verða sem undirstaða
næstu greinar, þar sem einung-
is verður fjallað um myndlist-
Dauði og eldur, 1940. Málverk
eftir Paul Klee.
arstrauma samtímans. Meðal
frumherjanna í abstraktlistinni
var alveg ný hugsun á ferð-
inni: ekki bara ný aðferð, held-
ur fyrst og fremst munur á
viðhorfi. Menn hafa stundum
líkt óhlutlægum myndum við
tónlist: hver tónn er auðvitað
abstrakt og stendur ekki fyrir
neitt annað en sjálfan sig
og sama átti að gilda um liti
og form. Það kom líka í ljós,
að það var hægt að ná sömu
um kröfum er fullnægt. Hins-
vegar er óhlutlæga stefnan með
nýja hugsun, sem kveður svo
á um, að blár litur geti haft
listrænt gildi þó hann standi
ekki fyrir himin og sjálfstæð
lína geti verið þrungin spennu
þó hún marki ekki útlínu þekkj
anlegs lilutar. Lengi framan af
litu leikmenn þessa listgrein
hornauga og kváðust „ekki sjá
neitt út lir myndunum“. Svo
inngróin var orðin þessi afstaða
Engill vetrarins. Málverk eftir Englendinginn John Hultberg,
1962. Myndin, sem í rauninni er abstrakt gefur hugmynd um
hlutlægan veruleika líkt og oft sést hjá nútíma málurum.
hughrifum, þegar bezt lét og
jafnvel ennþá sterkari hughrif-
um en fígúratív myndlist gat
nokkru sinni náð. Samt er hin
abstrakta myndlist líklega að
öllu samanlögðu einhver stór-
kostlegasta lirúga af rusli, sem
menn hafa framleitt í nafni list-
arinnar. Þar voru margir kall-
aðir, en fáir útvaldir. Kand
insky átti kollgátuna: spá lians
kom vissulega fram í rikum
mæli, abstrakt myndlist varð
oft og tiðum ekki annað en
skreyting og stundum ekki einu
sinni það.
Áhrif óhlutlægrar myndlistar
urðu fljótlega mikil og merki-
leg. Við sjáum þau áhrif hvar-
vetna í umhverfinu, í arkitekt-
úr nútímans, í húsgögnum,
skreytingum á bókaskápum, í
formsmíði þeirra hluta, sem við
höfum daglega handa á milli.
Jafnframt því sem frumherjarn
ir könnuðu ómælisvíddir hinn
ar óhlutlægu myndlistar, form-
aði Walther Grophius í Bau-
haus í Þýzkalandi ýmis grund-
vallaratriði í formsmiði nútím-
ans allt frá húsum til hnifapara,
unz hann varð að flýja undan
ofriki nazista laust fyrir upp-
haf siðari heimstyrjaldarinnar.
Með tilkomu og þróun ab-
strakt myndlistar má segja, að
málaralistin hafi greinzt í tvo
meginstrauma: Annarsvegar
eru þeir, s;m halcla tryggð við
gamla hefð og mála einhver
sýnileg fyrirbrigði, stundum
mjög stílfærð og fjærri nátt-
úrustælingu, heldur er mótíf-
inu hagrætt eins og hlutum í
kyrralífsmynd, unz myndræn-
að skoða mynd einungis í Ijósi
þess, sem hún átti að endur-
spegla í náttúrunni. Allskon-
ar fanatík og trúarlegt ofstæki
mótaði afstöðu manna á báða
bóga. Apar í dýragörðum voru
látnir maka litum á léreft og
útkoman átti vitaskuld að
sanna, að svona ómerkileg væri
öll óhlutlæg list. Postular ab-
straktstefnunnar sögðu skilið
við grundvallarviðhorf braut-
ryðjandans KandiMtikys og
héldu því nú fram í hita leiks-
ins, að málverk mætti helzt ekki
segja neitt, hvað þá sýna eitt-
hvað ákveðið. Formúlusmiðirn-
ir komu saman yfirlýsingum og
ein var á þá Iund, að málverk,
sem segði einhverja sögu, væri
þar með komið inná svið bók-
menntanna og skyldi rithöfund
um einum látið það eftir að
segja sögur. Með öðrum orð-
um: málverkið skyldi einungis
vekja hughrif vegna eigin lífs
og lita og þá voru vitaskuld
sáralitlar líkur til þess, að hug-
hrif listamannsins kæmust til
skila. Áhorfandinn mundi að
öllum likindum skynja eitthvað
allt annað, en það var í prýðis
lagi, sögðu menn.
Með þessu var málið lagt
uppí hendur fúskaranna, sem
sáu sína sæng út breidda og
óðu fram á þennan nýja mynd-
listarvöll, þar sem mörgum veit
ist erfitt að greina hismið frá
kjarnanum. Það var raunar bú-
ið að búa til eitt allsherjar-
patent fyrir fúskara: væri
myndin illa kompóneruð eða
eitthvað annað að henni, þá
var svarið: Þetta á að vera
svona. Málarinn hafði i öllum
atriðum náð því sem hann
vildi, eða svo var sagt.
Abstrakt listin var lengi
vel hreint, geómetrískt flat
armálverk. Það mátti segja, að
myndlistin væri búin að rífa
niður yfirbygginguna og komin
á sjálfan grundvöllinn. Vinnu-
brögðin nálguðust vísindalega
leit og rannsókn á leyndardóm
um formsins. En þessi Iiststefna
var steingeld og afskaplega
leiðigjörn og þróunin varð sú,
Reglustikan hefur verið lögð
á hilluna: Ljóðrænt abstrakt-
málverk eftir Lev. 1957.
Málverk eftir Fritz Glarner,
1948. Geómetríska flatarmál-
verkið náði hámarki um 1950.
að upp spratt við hliðina á
henni lýrisk abstraktlist, þar
sem reglustikan var lögð á
hilluna. I staðinn fyrir stífni
hins dauðmálaða flatar var leit
að eftir Ijóðrænni túlkun og
uppúr þeirri stefnu spratt ab-
strakt expressionisminn, sem
náði sér mjög á strik í Banda-
rikjunum eftir síðari heimstyrj-
öldina.
Ef hægt er að nefna ein-
hvern einn málara, sem mest
áhrif hafi haft á þessari öld,
þá er það líklega Picasso. Á-
hrif hans voru gífurleg á ára-
tugnum fyrir miðja öldina, og
bergmál af stíl hans mátti með-
al annars sjá hjá sumum ís-
lenzkum málurum á þessum
tíma. En miklu minna gætir
þeirra áhrifa lijá ungum mál-
urum nú orðið. Það er athyglis
vert, að maðurinn eða fígúran
hefur alltaf verið í fyrirrúmi
hjá Picasso: hann hefur að ég
held, aldrei málað alveg óhlut-
lægt. Ilann er liinn mikli meist-
ari teikningarinnar og sleppir
henni aldrei í verkum sínum,
þar gegnir línan ævinlega
miklu hlutverki. Þar fyrir virð
ist hann skilja fullkomlega,
hvað er mergurinn málsins í
abstrakt list. Hann sagði eitt
sinn, þegar menn kvörtuðu und
an því, að ekki væri hægt að
skilja abstrakt myndir: „Hlust
ið þið bara á fuglana syngja.
Þið eruð ekkert að reyna að
skilja um hvað þeir eru að
syngja. Það er nóg að hlusta
Framhald á bls. 14.
Ný hugsun í myndlist segir
skilið við gamla hefð: Málverk
eftir Kandinsky frá árinu 1924.
Súrrealismi. Viðvörun um borg
arastyrjöld 1936 eftir Salvador
Dali.
Síðari tíma stíll Picassos:
Máltiðin, 1953.
25. febrúar 1968
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 5