Lesbók Morgunblaðsins - 19.11.1967, Side 1
upphafi 15. aldar lá helmistur
Svarta dauða yfir íslandi. Heimildir um
pestina eru mjög fáskrúðugar, en minn-
ingar þjóðarinnar um þennan vágest
lifðu í þjóðsögum fram eftir öllum öld-
um og allt fram á okkar daga vekja
þær hrylling og ótta. Heitið Svarti
dauði kemur hvergi fyrir í heimildum
15. né 16. aldar, þá er þessi sótt niefnd
Plágan, Mannplágan eða Plágan mikla
eða Plágian fyrri, til aðgreininigar pest-
inni, sem gekk hér 14)94. Pest þessi
gekk út í Evrópu um miðja 14. öld með
mestu forsi, og öðru hverju allt fram
a 18. öld, en 1727 er talið, að svermiur
brúnna rotta 'hafi komizt yfir Volgu og
hafi þessi rottutegund útrýmt þeim
svörtu, en sníkjudýr sem lifðu á þeirri
tegund, voru aðal sýklaberar pestarinn-
ar.
Samtímaiheimildir eru nokkrar ann-
álsgreinar og tvö heitbréf. Merkasta
heimildin er Nýi annáll, þar segir: 1402
. . . . Item kom út Hval-Emar Herjólfs-
son með það skip, er hann átti sjálfur.
Kom þar út í svo mikil bráðasótt, að
menn lágu dauðir innan þriggja nátta,
þar til er heitið var þremur lofmessum
m-eð sæmilegu bæniahaldi oig Ijósbruna
. . . fengu síðan flestir skriptamál, á'ður
en létust. Gekk sóttin um haustið fyrir
sunnan land með svo mikilli ógn, að
aleyddi bæi víða, en fólkið var ekki
sjálf’bjarga, það eptir lifði, í mörgum
stöðum. Síra Áli Svarthöfðason deyði
fyrst af kennimönmum um haustið, og
þar næst bróðir Grímur kirkjuprestur í
Skálaholti, síðan hver eptir annan heima
presta; séra Höskuldur ráðsmaður á
jóladaginn .sjálfan. Aleyddi þá þegar
staðinn að lærðum mönnum og leikum,
fyrir utan biskupinn sjalfan og ij leik-
menn.
1403. Manndauðaár hið mikla á ís-
landi. Obitus Páls ábóta í Viðey og
herra .Þorsteins frá Helgafelli. Obitus
herra Runólfs af Þykkvafoæ og vi
bræðra, en, aðrir vi lifðu eptir. Obitus
Halldóru abbadísar í Kirkjubæ og vij
systra, en vi lifðu eptir. Vigð frú Guð-
rún afobadis Halldórsdóttir. Eyddi stað-
:r:n þrjá tíma að manfólki (manflólk þ.e.
þjónustufólk, þjónustustúlkur), svo að
um síðir mjólkuðu systurnar kúflénað-
inn, þær er til voru, og kunmu flestallar
lítið til, sem von var, er slíkan starfa
höfðu aldrei fyrri haft. Komu þar til
Sjúklingur á banabeSI.
Teikning úr handriti
frá 15. öld.
«8iitiiag
|
mmm
■ ■ ■■
EINS DAUDI
VARÐ
ANNARS BRAUÐ
en fégrœðgi, gripdeildir og óheiðarleiki einkenndu
tímaskeiðið' — I. grein
kirkju hálfur átti tugur hins sjöunda
hundTaðs dauðra manna, svio talið varð,
en síðan vai*ð ,ekki reiknað fyrir mann-
fjölda sakir; sv,o deyði rrargit síðan.
Item hið sama ár eyddi staðinn í
Þykkvabæ þrisvar að manfólki svo ekki
var eptir nema ij foræður, svo heima
væri, og einn húskarl staðarins, og
hann bar matinm fyrir þá og þá til
komu . . .
1404. Manndauðavetur hinn síðari.
Eyddi þá enn staðinn í Skálaholti þrjá
tíma að þjónustufólki. Deyði þar þá þrír
prestar og mesti hlutur klerka; ij
prestar lifðu eptir: bróðir Þorfinjnur
kirkjuprestur og Þórarinn prestur
Andrésson, er þá var capellanus bisk-
upsins foerra Vilchins ....
1. Nýja annál er Einar Herjólfs-
son nefndur Híval-Einar, en það viður-
nefni finnst ek'ki á mianni þess.um þegar
hans er síðar getið, mun þet'ta vera mis-
lestur fyrir „í Hvalfirði“ enda stendur
svo í afskrift Árna Magnússon'ar af
Nýja annál. Vatnsfjarðarannáll eldri seg-
ir við árið 1403, „þá kom út plágan í
Hvalfirði“, ártalið er reyndar skakkt.
Emnig er getið um Ála prest og sveina
bans sjö, sem tekið hafi pestina við skip
Einars í Hvalfirði, komizt upp í Botns-
dal og dáið þar. Munnmælasöignin, sem
tekin er upp í Fitjaannál í samJbandi
við pláguna síðari 1495, um bláa klæðið
og fuglinn á auðvitað við komu plág-
unnar fyrri 1402. Samkvæmt þessari
sögn á pestin að hafa „komið út í ibláu
klæði og fyrst verið sem fugl að sjá
og úr því sem reykur upp í loftið“.
Það er ekkert ólí'klegt að folá'tt klæði
hafi ásamt öðrum varningi fluitzt með
skipi Einars Herjólfssonar og í því hafi
leynzt r.otta, sem hafi skotizt í land og
bafi þá sumum virzt sem þær færi fugl.
Sem kunnugt er voru rottur smitberar
pestarinnar.
IHvalfjörður var um þetta leyti ein
helzta höfn landsins, þangað var mdkil
sigling, höfn ágæt og skammar flutn-
ingaleiðir til þéttlbýlla sveita. Og á
þessum árum var sigling óvenjumikil
til landsins. Englendingar taka að sigla
hingað til fiskveiða og kaupskapar, oft-
ast í banni konungs, frá 1390. Þar með
hófst togstreitan um verzlunina, fyrst
milli Björgvinjarkaupmanna og Eng-
lendi'nga og síðar þeirra og Hansakaup-
manna. Þetta olli stórkostlegri verð-
hækkun á skreið. Englendingar gáfu
mun hærra verð fyrir skreiðina en væri
hún seld í Björgvin. Því er mjög lík-
legt, að Einar Herjólfsson hafi komið
frá Englandi þetta 'örlagaríka haust.
Svarti dauði blossaði upp öðru hverju
eftir miðja 14. öld. Getið er um pestar-
faraldur í Þýzkalandi, Englandi og á
Niðurlöndum um og eftir 1400, en ekki
er vitað til að pe:stin hafi geisað í Nor-
egi á fyrstu tveimur árum 15. aldar,
og styður þetta skoðunina um útkomiu
Einars Herjólfssonar frá Englandi. Sag-
an um bláa klæðið bendir einnig til
Englands; vefnaðariðja var hafini þar
í landi og sjálfsagt ódýrara að kaupa
þar fínan vefnað en af kaupmönnium í
Björgvin. Og Eina'r átti skipið sjálfuir,
sem bendir til þess að hann hafi ráðið
ferðum sínum. Hann hlýtur að hafa
verið vellauðugUr; skipeign á þessum
tíma bendir til þess. Endalok þessa
efnaða kaupmanns urðu þau, að hann
var drepinn á uppstigningardag í
kirkjiugarðinum á Skúmstöðum í Land-
eyjum, isamfcvæmt Nýja annál.
að er engin ástæða til þess, að
rengja frásöign annála um sýkingu Ála
prests og fylgjara hans. Sóttin var mjög
næm; menn veiktust á þriðja til fjórða
degi eftir að 'hafa smitazt og oft fyrr.
Því getur sögnin um Ála prest staðizt
iHann gat hafa dvalizt einn til tvo daga
við skip, kennt veikinnar, viljað hraða
sér heim, _en ekki komizt lengra en í
Botnsdal. I annálum eru taldir prestar,
sem tóku veikina um haustið en þeir
voru berskjaldaðri fyrir smitun, en
aðrir, s'ö'kum starfa isíns sem þjónusfcu-
m.enn dauðvona mannu. Því er það efa-
lauist rétt, að pestin 'hafi borizt hingað
tii lands um haustið 1402.
Fyrstu viðforögð manna við plágunni
voru heitbréf. í Nýja annál er getið
heita um sunnanvert land og til eru tvö
heitforéf, annað frá Grenjaðarstað 2'5.
desemfoer 1402 oig hitt á Munkaþverá
16. jan. 1403. Heitið var föstum, foæna-
haldi heitgöngum og beinum gjöfum til
kirkna. Getið er um gjafir til Guð-
mundarskríois á Hólum og ekki er ól'ík-
legt, að víðar hafi fólk leitað trausts með
keimlíkum gjöfum. iHeitgöngur voru
gerðar og hafa þær auðvitað orðið til
þess að breiða út pláguna. Þrátt fyrir
öll áfoeit og bænakvak fór plágan um
landið, sem liogi yfir akur. Fyrst dreifð-
íst sóttin frá Hvalfirði suður, austur oig