Lesbók Morgunblaðsins - 18.09.1966, Blaðsíða 5
Bókasöfn, forn og ný VIII:
Bókasöf n á 17.-18. öld
Eftir Siglaug Brynleifsson
17. öldin var framanaf ömurlegt tíma-
bil í sögu Þýzkalands. Trúarbragða-
styrjaldir forörmuðu þjóðir þser, sem
byggðu keisaradæmið. Övinaherir óðu
yfir landið, rændu, brenndu og drápu,
atvinnuvegir lömuðust og tímarnir
voru engan veginn hagstæðir bók-
menntaiðju og lista. Á siðaskiptatím-
unum hafi fjöldi klaustrasafna verið
gerður upptækur, söfn þessi runnu til
safna þjóðhöfðingjanna eða til háskóla-
safna, sum þessi söfn voru að nokkru
opin almenningi. Á 16. öld er stofnað
til bæjarbókasafna og háskólasafna.
Uppruni allra þessara safna eru einka-
söfn fursta eða þjóðhöfðingja. Á 17.
öld eru það einkum furstarnir, sem
viða að sér bókum, þrátt fyrir erfiða
tíma. Agúst yngri hertogi af Braun-
schweig var óþreytandi safnari og við
fráfall hans taldi safnið um 28 þúsund
bindi og 2 þúsund handrit. Þetta safn
rann til safnsins í Wolfenbiittel, sem
var á þessum árum talið til beztu
safna Evrópu. Þrátt fyrir slæmt ástand
á 17. öldinni er stofnað til bæjarsáfna
og háskólasafna, kjörfurstarnir í Prúss-
landi stofna bókasafn í Berlín 1661,
söfn eru stofnuð í Kiel, Halle og Hann-
over, við það síðast talda var heim-
spekingurinn Leibniz bókavörður og
það er hann, sem heldur fram þeirn
stefnu í bókasafnsmálum, að safna skuli
ritum í öllum fræðigreinum. Þessi söfn
og mörg fleiri eru stofnuð af furstun-
um. í þrjátíu ára stríðinu voru bækur
einn hluti ránsfengsins, sem óvinaher-
ir fluttu burt með sér. Maxmilian af
Bayern rændi safni háskólans í Heidel-
berg 1622. Safnið í Mainz var rænt af
Svíum og háskólasafnið í Prag fór ekki
varhluta af rupli Svía, „Codex argen-
teus“, sem eru þýðingabrot úr Biblíunni
á gotnesku, sett saman á Ítalíu á 6. öld,
var rænt og flutt til Svíþjóðar, er nú
geymt í Uppsölum. Háskólasafnið í
Prag var stofnað 1348 um sama leyti og
háskólinn þar, þetta safn átti margt
merkra handrita, en efldist mest á 18.
öld við upptöku klaustra og Jesúita-
safna. Svíar rændu einnig dýrmætum
handritum í Wurzburg.
Fuggarnir áttu merkileg bóka- og
handritasöfn, sem runnu öll í háskóia
eða furstasöfnin á 16. og 17. öld. Þetta
var ein auðugasta kaupmannaætt keis-
aradæmisins og ýmsir þeirra ættmenna
vörðu miklu fé til bókakaupa. Ein merk
asta safnaraætt í Evrópu var Lichten-
stein-ættin, austurríska. Safn þetta var
varðveitt í Vínarborg og víðar. Safnið
jókst mjög á 18. öld um daga Andreas
Liechtenstein. Þetta safn hverfur svo á
dularfullan hátt í lok heimsstyrjaldar-
innar síðustu, þar sem það var varðveitt
í Liechtenstein höll hjá Mödling. Sá
hluti safnsins, sem var varðveittur í
Vínarborg var eyðilagður um sama
leyti. Þetta voru mjög vönduð söfn og
band mjög vandað.
egar kemur fram á 18. öld tek-
ur hagur manna í Þýzkalandi að batna
nokkuð og með vaxandi efnum eykst
bókasöfnun. Hinrik greifi von Búnau
var saxneskur stjórnmálamaður og sagn
fræðingur. Hann hóf söfnun 1725 og
safnaði einkum vísindaritum og fræði-
ritum. Hann lagði mikla áherzlu á að
eignast góð eintök og var mjög vand-
fýsinn um bókband. Safn hans taldi
rúmlega 42 þúsund bindi. Þetta safn
rann inn í þjóðbókasafnið í Dresden,
en stofn þess var safn Ágústs kjörfursta,
sem var uppi 1528-86. Auk þess rann
safn Hinriks greifa von Brúhl til þessa
safns, en hann safnaði öllu og átti um
62 þúsund bindi. Xavier prins af Sax-
landi keypti þetta safn til Dresden-
safnsins fyrir 900 þúsund franka. Eitt
fegursta einkasafn í eigu Þjóðverja, var
safn Karls Hinriks greifa von Hoym,
1697-1736. Von Hoym var sendiherra
Saxlands við frönsku hirðina. Hann hóf
söfnun bóka 1717 og átti ágætt safn
bóka, prentaðra á pergament og 17. og
18. aldar bækur, sem voru bundnar af
frægustu bókbandsmeisturum Frakka.
Safn þetta var selt á uppboði 1738.
Eugen prins af Savoyen var einn
frægasti herforingi sinnar tíðar og mik-
ill safnari. Hann tók að safna bókum
1712 og kom safninu fyrir í höll sinni
Belvedere í Vín. Band var mjög vand-
að og skjaldarmerki áþrykkt á bóka-
spjöldin, eins og oft tíðkaðist á þessu
tímabili. Þetta safn rann inn í hirðbóka-
safnið í Vínarborg, sem má rekja til 14.
aldar. Habsborgarar juku safnið gegn-
um aldirnar. Maxmilian I, Friðrik III
og Maxmilian II söfnuðu bókum af
áfergju. Á 17. og 18. öld voru ýms merk
einkasöfn keypt til safnsins. Jesúíta og
klaustrasöfn bættust safninu seint- á 18.
öld.
Fyrirmæli voru gefin um afhendingar-
skyldu eintaka 1579, 1624 kemst þetta
í framkvæmd í öllu keisaradæminu og
stóð svo til loka 1806.
Friðrik mikli Prússakonungur hóf ung
ur bókasöfnun og safnaði einkum frönsk-
um bókum, franskar bækur, bókmennt-
ir og frönsk tunga var annað andlegt
heimkynni manna á meginlandi Evrópu
á 18. öldinni. Þessi söfnun krónprinsins
var litin hornauga af föður hans, sem
lét gera safnið upptækt og seldi það
Haude bóksala, sem löngu síðar afhenti
það sínum fyrri eiganda, þegar hann var
tekinn við ríki. Koiiungur safnaði eink-
um bókum í oktav og í minna broti,
Háskólabókasafnið í Osló.
Eitt hið athyglisverðasta, sem
geiúC nejur i vei
uinasmanna sioan oarjjjonarmr
joru i siimpuKassaverKjauio, er
stojnun sieuarjeiags spamsjoos-
sijora. pessi
stétt hejur
um árabil
barizt í bökk,-
um, verið
háljgerð
hornreka í
þjóðjélaginu,
eins og kunn-
ugt er — og
œtlar nú í
krajti sam-
stöðu og ein-
hugar að sýna landsins börnum, að
jajnvel hinir smœstu eiga rétt á
að njóta líjsins.
Úr því að „minnaprójsmennirn-
ir“ hafa sýnt þessa einurð og
jestu œttu „meiraprófsmennirnir“,
sjálfir bankastjórarnir, ekki að
þurfa að hugsa sig lengur um, því
þurfi einhver ein stétt að styrkja
aðstöðu sína í lífsbaráttunni, þá
eru það bankastjórar okkar. Æski-
legast vœri samt, að báðir hópar
gætu komið sér saman um sam-
tvy.in-cy I/ 5'tcua/ jjuí uiaziI
iLuyyULegra ao vxta uj omuuyaoorn-
uiu jjjuujeiaysins unucr sama mer/ci.
£j%n neuaarsamLOK munau ejia pau
mjug i kjarauaratiunni og auo-
veiaa eittnvað jramsókn jelags-
manna til betri lífskjara.
Nógu erjið er hún samt.
Við, sem sitjum stundum nokkr-
ar klukkustundir í biðstofu banka-
stjóra og gerumst svo djarjir að
nefna tíu þúsund króna víxil, þeg-
ar komið er inn í hið allra helg-
asta, gerum okkur Ijóst hvílíkum
hœfileikum góðir bankastjórar
þurfa að vera búnir. „Komið þér
aftur í nœsta mánuði, eða á næsta
ári“, er sagt — og það leynir sér
ekki, að húsbœndum jinnst ánœgju
legt að fá okkur í heimsókn, vilja
meira að segja fá okkur aftur —
enda er það aðalsmerki allra góðra
þjónustufyrirtœkja — ekki sízt
þeirra, sem bera það nafn með
rentu — að kitla svolítið hégóma-
girnd viðskiptavinanna, reyna að
gera allt fyrir þá — og láta þá
jinna, að stofnanir, í þessu tilviki
bankarnir — eru fólksins vegna,
en fólkið ekki vegna bankanna.
u>ji myiur puu sanu uu reyna
miKio a Uautcasijora otucar ao
luaupa a ejur ouum auuLungum
viostupLavinanna. íi.n þetta gera
þeir samt, blessaöir — þvi engmn
vill lala það spyrjast, að þjónustan
sé ekki í lagi. Slikt gæti kostað
þá starfið.
Sá dagur kemur vonandi, að þeir
losni við þennan mikla gestagang
— og þeir geti farið að njóta lífs-
ins. í Bandaríkjunum eru banka-
stjórar víða lausir við slíkan á-
troðning og truflun á starfsfriði,
því þar ganga bankarnir á eftir
almenningi um að taka nú lán, og
þeir auglýsa: „Takið lán hjá okk-
ur“. Bankastjórar okkar segja
aldrei svoleiðis brandara, enda
mundi enginn skilja þá.
Ég er að ímynda mér, að einn
góðan veðurdag skapist e.t.v. sama
ástandið hér og þarna vestra — og,
þegar bankastjórarnir fara að
koma til okkar og bjóða samninga,
munum við auðvitað verða enn
kurteisari en þeir hafa nokkru
sinni verið. Við segjum ekki að-
eins: „Komið þér í nœsta mánuði,
eða á nœsta ári“ — heldur munum
vlo seyja: „i\.uiiliu per nvenær sem
yöur poKnasi — ug pott luið sé
nœgt aö yera, pa er atltaf
garnan ao s,a yður.“ Og
við munaum lulii uunsku bloom
liggja frammi i gangi fyrir þá að
kikja i, ef þeir þyrjiu að bíða okk-
ar í nokkrar klukkusiundir, sem
ekki væri óeðlilegt. — Núverandi
gestagang eiga bankastjórarnir
ekki skilinn — og kominn er tími
til að við hinir förum að endur-
gjalda þeim gestrisni, alúð og lítil-
lœti sem sumir þeirra eiga í rík-
ari mœli en flestir aðrir.
En þangað til þau umskipti
-verða líður einhver smástund —
og vonum við, að sparistjóðsstjór-
arnir beri gœfu til þess að standa
sem klettur í væntanlegri baráttu
— og láta bankastjórana njóta
þess, sem vinnst. Þótt sparisjóðs-
stjórar fengju ekki öðru áorkað t
fyrstu atrennu en að tryggja sér
jafngreiðan aðgang að bönkum og
sparisjóðum landsins og almenning
ur hefur, þá vœri það ekki svo
lítið.
Haraldur J. Hamar.
18. september 1966
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 5