Lesbók Morgunblaðsins - 17.07.1966, Blaðsíða 9

Að vissu marki vorum við verndaðir
gegn illri meðferð, því að einn eftir-
tektarverður þáttur í rússneska refsi-
kerfinu eru flóknar reglur um umkvart-
anir til hærri staða. Mótmaeli mátti
senda og voru send — bréflega til dóm-
aranna eða hærri heryfirvalda utan
fangabúðanna. En svo var líka einfald-
ari aðferð: Háttsettir herforingjar og
borgaralegir embættismenn heimsóttu
búðirnar reglulega (í lokuðum fangeis-
um komu þeir í hvern klefa einu smni
í mánuði), og þeir voru aðgengilegir
öllum föngum til ráðgjafar um lagaleg
atriði og eins tii að taka við kvörtun-
um. Yfirvöldin virtust lagalega skyld
til að hlusta á allar kvartanir og fang-
arnir voru líka ófeimnir að koma fram
með þær, jafnvel í áheyrn yfirmann,-
anna, sem þarna stjórnuðu. Það er tals-
verð áherzla lögð á „rétt fangans til
að . . .“ í sovézkum fangelsum, að
minnsta kosti í orði kveðnu, ef ekki í
framkvæmdinni, og fangarnir tóku
þessi réttindi sín alvarlega. Þeir voru
fljótir til að mótmæla, ef réttur þeirra
var fyrir borð borinn — til dæmis í
sambandi við matarskammt og þess
háttar.
Yfirvöldin tóku þessar kvartanir
stundum til greina. . . og stundum ekki,
en venjulega fór fram rannsókn, og
skýrslur voru skrifaðar. En mikilvæg-
ara var hitt, að meðvitundin um þenn-
an rétt fanganna hélt yfirmönnum
þeirra í nokkrum aga og aftraði þeim
frá að sýna föngunum áberandi rang-
læti. Að þessu leyti ríkti þarna áber-
andi meðvitund um „það, sem löglegt
var“, í allri stjórn fangabúðanna. Mér
var sagt, að það væri Krústjoff, sem
hefði komið á öllum þessum „lögleg-
heitum" í stjórn fangabúða — að föng-
um hefði áður verið hrottaiega mis-
þyrmt, og hefðu enga möguleika haft
á að ná rétti sínum. „Sjáðu til“, sagði
gamall spánskur fangi, „þessi staður
er hreinasta hvíldarheimili í saman-
burði við það, sem ég fékk að reyna á
Stalínstímanum“.
Eftir því sem stundir liðu fram, varð
ég samt æ einangraðri sem mannvera. Ég
komst í kunningsskap við marga fanga
og verði, en vitanlega gat ég engum
þeirra treyst. Allar búðirnar voru gagn-
sýrðar af tortryggni — ég hafði rekizt á
þetta daginn, sem ég kom, í nóvember
1963. Fangi frá Kóreu, sem hafði verið
útnefndur „höfuðsmaður“ brakkans okk-
ar, hafði dregið mig afsíðis og hvíslað:
■— Lofðu mér að gefa þér eitt gott ráð,
Petja: Treystu engum hérna. Ef þú ert
klókur, þá haltu þér út af fyrir þig og
opnaðu ekki munninn. Þú átt hér enga
vini.
Þetta var ekki nema gott ráð, þótt
gefið væri á skökkum forsendum. Hon-
um sjálifum gat ég sízt af öllum treyst.
Ég átti brátt að komast að því, að hann
var sjálfur illræmdur „þefari", einn úr
ihópi, sem átti sína hliðlstæðu í hverjum
vinnutflok’ki og hverjum bragga þarna.
Andrúmsloftið var svipað og hjá Orwell
í „1984“: Stóri bróðir hafði alltaf augun
á mér gegnum augu og eyru „nánustu
vina“ minna. Og jafnvel þótt maðurinn
í næstu koju væri ek'ki þefari, gat Stóri
bróðir samt hrósað sigri — atf því að
ég varð að ganga út fná, að ihann væri
það.
Þefararnir birgðu fangelsisstjórnina
upp með stöðugum skýrslum um skoð-
anir fanganna og ávirðingar þeirra. Ti'l
dæmis: „Landerman á þjöil og er að búa
til með henni krossa úr ketbeinum", (og
þetta var satt, því að meðfangar mínir
sóttust mjög eftir þeim). í launa skyni
fengu þefararnir hjá yfirmönnum sínum
ýmisleg hlunnindi, svo sem létt verk,
yfirmannastöður og lofsamlegar skýrsl-
ur um „endurhæfingu" þeirra, sem
stundum leiddi af sér afslátt á fanga-
vistinni.
„Landi minn“, Nick Nedin, haifði fljótt
orðið var við vantraust mitt á honum
kristnitökuna á ísl.
Kannar
Rætt v/ð Jón Hnefil Abalsteinsson, fil. lic.
Lesbók Morgunblaðsins hitti
nýlega að máli Jón Hnef-
il Aðalsteinsson, sem verið hefur
við nám í Uppsölum undanfarið og
lauk þar licentiats-prófi (filosofi
licentiat) við heimspekideild há-
skólans nú í vor. Jón var prestur á
Eskifirði í tæp fjögur ár, en hélt
haustið 1964 til Svíþjóðar. í Upp-
sölum hefur hann fengizt við að
kanna kristnitökuna á íslandi, og
fjallaði prófritgerð hans um það
efni. Hún nefnist á sænsku „Islands
kristnande“, eða Kristnun íslands.
— Hvað olli því, að þér völduð þetta
viðfangsefni?
— Kristnitakan á fslandi er all-sér-
stæður kafli í íslandssögunni. Hér er
kristni komið á án blóðsúthellinga með
einfaldri samþykkt á Alþingi. Slíkt
þekkist varla annars staðar, og miðað
við Norðurlönd a. m. k. er þetta mjög
sérstakt fyrirbrigði. Annars staðar á
Norðurlöndum kostaði kristnitakan
mikla baráttu og blóðsúthellingar, og
mjög langan tíma tók þar að koma
kristni á. Til dæimis tók um tvö hundr-
uð ár að kristna Sviþjóð, frá því að
kristni kom þar fyrst. í Noregi tók það
um hálfa öld. Svo átti að heita, að
Ólafur Tryggvason kristnaði Noreg í
lok 10. aldar, en síðan varð mikið aft-
urhvarf til heiðni, sem hélzt, unz Ól-
afur helgi kom til ríkis um 1015.
— Hver mundi vera ástæð'an fyrir
þessum mun?
— Menn hafa lengi furðað sig á því,
hvers vegna íslendingar hafi játað
kristni svo vafningalaust, og þetta hef-
ur verið skýrt á ýmsan hátt. Flestir
fræðimenn hafa aðhyllzt þá skýringu,
sem Konrad Maurer setti fram fyrir
Jón Hnefill Aðalsteinsson
rúmum 100 árum, að stjórnmálalegar
ástæður hafi orðið þyngri á metunum
en trúarlegur áhugi, þegar til kastanna
kom. Þessi grundvallarskýring hefur
síðan verið endurtekin í ritum flestra
fræðimanna, sem um þetta mál hafa
fjallað. Skýring Maurers hefur þó einnig
sætt gagnrýni, og einstaka fræðimenn
hafa dregið í efa; að trúarbrögðin hafi
skipt heiðna menn hér á íslandi svo
litlu máli, að þeir hafi umhugsunar-
laust hafnað heiðnu trúnni, þegar á
reyndi.
Mér hefur lengi þótt þetta heillandi
rannsóknarefni, og mig hefur langað
til þess að reyna að komast til botns í
því, — að svo miklu leyti sem það
er hægt, — hvað hafi raunverulega ráð-
ið úrslitum hér, þegar kristni var lög-
tekin. Ég gerði mér ljóst, að nauðsyn-
legt var annars vegar að kanna vel að-
draganda kristnitökunnar, til þess að
reyna að fá rétta hugmynd um trú og
viðhorf heiðinna manna, og hins vegar
að reyna að fá sem sannasta mynd af
trúboðinu, eins og það var flutt hér í
Norðurálfu á 10. öld.
— Hafið þér komizt að nýjum eða
óvæntum niðurstöðum?
— Enn er of snemmt að leggja fulln-
aðardóm á það, en það, sem ég hef
lagt áherzlu á fram að þessu, er að
kanna heiðnina, eins og við höfum
heimildir um hana í norrænum kvæð-
um og sögum, og eftir öðrum heimild-
um, sem þarna geta verið til stuðn-
ings. Þarna kemur einnig til álita, hvort
norræn heiðni hafi náð eins góðri fót-
festu hér á landi og átt eins rík ítök
í 'hugum manna og til dæmis í Noregi.
— Hvernig er aðstaðan í Uppsölum
til þess að vinna að þessum rann-
sóknum?
— Hún er mjög góð. Þarna er ákaf-
lega gott og auðugt bókasafn, þar sem
allar hugsanlegar heimildir eru tiltæk-
ar. Þá naut ég leiðsagnar ágætustu
fræðimanna, sem margir íslendingar
kannast við. Sá prófessor, sem ég var
hjá, hefur kannað þetta efni sérstak-
lega, en það er Dag Strömback. Hann
hefur áratugum saman verið í röð
fremstu sérfræðinga í norrænum fræð-
um. Sömuleiðis er dósent þarna Bo
Almqvist, sem hér dvaldist lengi. Hann
er nú að gefa út rit um níð gegn is-
lenzkum trúboðum.
— Hvað tekur nú við?
— Ég hef í hyggju að halda áfram að
vinna að þessu verkefni og geri ráð
fyrir að dveljast hér heima næsta vet-
ur.
og því fjarlægt sig, en þá komu bara
aðrir í staðinn. Nokkrir ungir fangar
tóku sig fram um það, ótilkvaddir, að
ganga með mér inn í borðsalinn, bjóða
mér upp á te, eða blátt áfram setjast
á beddann hjá mér og spyrja mig spjör-
unum úr um skoðanir minar og fortíð.
„Ég hata komimúnismann, Petja! Hvern-
ig er það með þig?“
Ég sá fljótt, að þeir voru sendir, ekki
einasta til að segja eftir mér, heldur og
til þess að fá mig ofan af því að tala
um heiminn úti fyrir, og þá einkum
Ameríkiu. — „Loifðu mér að gefa þér eitt
gott ráð“, sagði einn dólgur, hálif-kín-
wrskur og hálf-rússneskur. „Segðu ekki
neitt um Ameríku. Ef einhver spyr þig,
hvað bí’ll kosti þar, þá segðu honum, að
þú vitir það ek'ki. Hér er ekki staðurinn
til að segja sannleikann og þú getur
sparað þér mikil óþægindi“.
að var engin ný reynsla fyrir mig
að vera eini Ameríkumaðurinn í stórum
hópi — því að faðir minn hafði starfað
sem landibúnaðarráðunautur við hjálpar-
starfsemi erlendis. Ég var erlendis mörg
æskuár mín, gekk í skóla á hverjum
stað og gat vel skilið gagnrýnina á
Bandaríkjunum, sem ég fékk oft að
beyra hjá skólabræðrum mínum. Og
þegar amerískir sendimenn komu til
þess að flytja fyrirlestra um lífið í
Bandaríkjunum, varð ég stundum svo
leiður af þessu, að ég var farinn að
skammast mín fyrir að vera „Kani“.
Og nú fór ég aítur að verða feiminn
vegna þess, að ég var Kani. En í þetta
skipti gerði þjóðerni mitt mig stoltan
— og graman. Stoltan, af því að flestir,
sem þarna voru, litu upp til mín vegna
þess eins, að ég var amerískur. En gram-
ur vegna þeirrar ilikvittnu lyga, sem
sagðar voru um landið mitt, sem ég
fékk að heyra hjá þefurunum, í pólitísk-
um ræðum í útvarpi og á hinum viku-
legu fundum. Ég gat ekki látið þessum
lygum mótmælt, ég fann hjá mér skyldu
ti! að verja landið mitt, og ég veit, að
m.argir meðfangar mánir treystu mér til
að gera það. Ég var enginn áróðurs-
maður, og heima fyrir hatfði ég ekki
einu sinni haft neinn teljandi áihuga á
stjórnmálum, en amerískar grundvallar-
regiur voru nú orðnar mér mikilvægari
en nokkru sinni, og það var skylda mín
að berjast fyrir þeim.
En jafntframt var ég varkár. Ég var
orðinn vanur því að lifa í sífel'ldum
kvíða. Og þannig var það, að enda þótt
ég segði meiningu mína stundum, fann
ég samt með sjálfum mér, að ég var
ekki full'komlega hreinskilinn.
Og að fleira leyti var ég eins og
milli tveggja elda. Lífið í vinnubúðum
sviptir manninn næstum gjörsamlega
öllu næði, uppgerð og venjulegum lífs-
venjum, og innræti hans er orðið eins
og nakið. Mannilegur hæfileiki til góðs
eða ills, til eigingirni og sjálfs-
gleymsku, magnaðist við þessar frum-
scæðu lífsreglur, sem þarna giltu. Sumir
fangarnir voru hrægammar, reiðubúnir
til að selja sjáltfa sig eða náungann fyrir
einn kúlupenna eða sultudós. Þeir réðu
yifir „umgengnisvenjium" vinnubúðanna
og höfðu engan áhuga annan en þann
að losa mig við eignir mínar sem allra
fljótast („sjálfs þín vegna, Petja, ættirðu
að láta mig geyma grammófónplöturnar
þinar. Bragginn þinn er fullur af þjófum
....“ „Sjáðu til, kunningi. Ég hef sam-
bönd, sem geta útvegað okkur flesk og
ost i laumi. Ef þú lætur mig hafa þessa
rakvél þína, skal ég sjá um, að farið
verði með þig eins og höfðingja. En
sjálfs þín vegna vara ég þig við að
treysta nokkrum öðrum“).
E n svo voru hins vegar fangar,
sem hefðu getað deilt siðustu sulitunni
sinni með náunganum atf eintómri göf-
ugmennsku. Ég hafði eignazt vinahóp
þarna, og enda þótt ég treysti engum
fyrir hugsunum mínum, þá nægði þetta
til þess, að daglegit lif varð þolanlegt.
Flestir vinir mínir voru ungir; ungur
17. júlí 1966
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 9