Lesbók Morgunblaðsins - 24.10.1965, Blaðsíða 2

LEWIS MUMFORD
Sannfæringarkraftur Mumfords sló
lesendur fyrstu bóka hans með svipuðu
afli og hugljómun eins og vígorð
Rousseaus á sinum tíma. Orð hans hafa
einatt sams konar spádómshljóm eins
og orð Rousseaus: „Maðurinn fæddist
frjáls . . Setningar eins og þessar
eru orðnar sígildar: „Borgin er stað-
reynd í náttúrunni, eins og hellir, torfa
af makríl eða mauraþúfa. En hún er lika
meðvitað listaverk .... Mannshugurinn
fær áþreifanlegt form í borginni“.
Mumford stendur í skuld við Geddes
(hann segir sjálfur að Geddes hafi hvatt
fólk til að stela hugmyndum sínum), en
varast ber að gera of mikið úr þeirri
skuld. Þeir voru nánir persónulegir
vinir, og einkasonur Mumfords, sem
féll á Ítalíu í seinni heimsstyrjöld, var
nefndur Geddes.
Helztu tómstundaáhugamál Mumfords
eru gönguferðir og garðyrkja, og má það
þykja mild tómstundaiðja hjá jafn-
harðskeyttum rithöfundi. En sannleik-
urinn er sá, að Mumford er sérlega ljúf-
lyndur maður, þó honum láti einkar
vel að beita fyrir sig meinyrtum ádeil-
um, hvort sem er í ræðustóli eða tíma-
ritsgrein. Hann hefur fengizt við sitt af
hverju um ævina og álítur að hann gæti
gert ýmislegt annað.
í fyrri heimsstyrjöid var Lewis Mum-
ford loftskeytamaður í bandaríska sjó-
hernum. Hann fæst við graenmetisrækt
og hefur .mikla ánægju af að teikna með
svartkrit. Á'ður en hann tók að semja
verk sín um félagsleg efni, sem gerðu
hann frægan, hafði hann meðal annars
skrifað leikrit, og ekki alls fyrir löngu
lét hann hafa þetta eftir sér: „Verið get-
ur að ég ljúki við þroskasögu mína eða
bók um vélina í samtímanum. Ég gæti
líka farið að semja skáldsögu í atóm-
ljóðastíl“.
I- ewis Mumford fæddist árið 1895
á Long Island. Hann var borgarbarn og
gekk í tækniskóla með það fyrir augum
að gerast rafmagnsverkfræðingur. Hann
hafði misst föður sinn, sem var lögfræð-
ingur, í frumbernsku. Fyrstu greinarnar,
sem hann samdi, fjölluðu um útvarpsvið
tæki. Hann hefur engar háskólagráður
og hafði aldrei í hyggju að gerast há-
skólaborgari, en síðan 1940 hefur hann
varið starfstima sínum til kennslu við
háskóla: á stríðsárunum við Stanford-
haskólann í Kaliforníu, á árunum
1951—1961 við Pennsylvaníu-háskóla, og
síðan 1961 við „Massachusetts Institute
of Technology“ og Kaliforníu-háskóla.
Árið 1921 kvæntist hann hinni hlé-
drægu og töfrandi konu sinni, Sopliie
Wittenberg, og eftir að dóttir þeirra gifti
sig fyrir noklcrum árum hafa þau hjón
búið ein í húsi sínu í Amenia, litlum bæ
í norðanverðu New York-fylki. Húsið er
gamalt og rúmgott, byggt úr tré og hef-
ur varðveitt upprunalegt sveitabæjar-
snið sitt.
Mumford hefur alla tíð verið óflokks-
bundinn og óháður stjórnmálaflokkum,
þó hann væri grimmilega andvígur auð-
valdsstefnunni og frjálsri samkeppni í
bókum sínum fyrir seinni heimsstyrjöld.
„Á yngri árum var ég hrifinn af sósíal-
ismanum. Nú er ég bæði íhaldssamur og
SVIP-
MVND
Á maður sem einna víð-
tækust áhrif hefur haft á
þá grein byggingalistar, sem veit að
skipulagningu borga og þéttbýlis,
Lewis Mumford, er ekki húsameist-
ari, heldur félagsfræðingur, og þó
segir sú skilgreining næsta lítið um
manninn. Réttara væri sennilega að
nefna hann „spámann endurnýjaðra
borga“, þó honum sé að vísu sjálfum
illa við spámannsnafngiftina. Sann-
leikurinn er sá, að hann hefur gegnt
hlutverki spámannsins með sérstök-
um ágætum. Meginhluta ævinnar
hefur hann varið til að semja bækur
um menningu og menningarsögu.
Þó Mumford sé Bandaríkjamaður hef-
ur hann jafnan verið þeirrar sannfær-
ingar, að borgir gætu enn á ný orðið
menningarmiðstöðvar, og hafði hann
m.a. í þessu efni mikil áhrif á marga
hugsjónamenn meðal brezkra arkítekta
sem endurskipulögðu Bretland upp úr
seinni heimsstyrjöld. Á fjórða og fimmta
áratug aldarinnar voru bækur hans lesn-
ar um allan hinn vestræna heim, og sá
boðskapur þeirra, að menningin og
mannúðarstefnan væru ekki í fjörbrot-
um heldur ættu fyrir höndum nýtt
blómaskeið, átti sinn stóra þátt í að
vekja ástríðuþrungna bjartsýni áranna
eftir 1945.
M,
■ umford er nú orðinn sjötugur
og minnir öllu fremur á brezkan em-
bættismann en bandarískan mennta-
mann. Hann gengur jafnan hnarreistur,
klæðist snotrum ullarfötum, hefur
snöggt yfirskegg, er bjarteygur og
ævinlega mjög léttur í lund. Persónu-
töfrar hans og siðfágun þykja ómótstæði-
leg, og í viðræðum er hann bæði snjall
og sérlega víðfeðmur. Bretar, sem ekki
eru alténd ginnkeyptir fyrir háfleygum
skrifum um aðstæður mannsins í veröld-
inni, urðu fyrir svo sterkum áhrifum af
honum, meðan vegur hans var hvað
mestur, að ekki er með öllu fjarstætt að
tala um „Mumford-kynslóðina" í Bret-
landi.
Bækur hans eru ekki einungis ritgerð-
ir um skipulagningu borga. Þær eru
handbækur um nýja menningu, þar sem
finna má svör við spurningum sem varða
jafn fjarskild vandamál eins og flutn-
inga og kynlíf. í umræðum sem nú eiga
sér stað milli karla og kvenna um
félagsmál og skipulagningu þétt-
býlis, má enn greina kenningar Mum-
fords og jafnvel líka stundum orðalag
ha ns.
í bókum eins og „Technics and
Civilization“ (1934) og „The Culture of
Cities“ (1938), sem var mest lesin allra
bóka hans, komu fram margs konar
skilgreiningar og nýyrði, sem nú eru orð-
in föst í orðaforða arkítekta. Mörg
þessara hugtaka voru fyrst skilgreind
fyrir fyrri heimsstyrjöld af skozka hugs-
uðinum Sir Patrick Geddes; flestar hug-
myndanna komu fram í félagsfræðirit-
um nítjándu aldar, allt frá Marx til
Kropotkins. En meginstyrkur Mumfords
er hæfileiki hans til að draga saman
sundurleita hluti og gera þá almenningi
aðgengilega. í því efni duga honum bezt
ótrúlega yfirgripsmikil þekking og næst-
um ofstækisfull trú á getu sinni til að
koma öllum hlutum heim og saman í
einu allsherjar hugmyndakerfi.
róttækur. Að spyrja mig, hvort af þessu
tvennu ég sé, er eins og að spyrja, hvort
ég trúi á að fara norður eða suður; það
veltur á því hvert ferðinni er heitið. Eg
trúi á það að stefna að ákveðnum
áfangastað“.
umford, sem fyrir fjórum árum
var sæmdur gullmerki brezkra húsa-
meistara, „Royal Institute of British
Architects”, hefur stundum virzt kunna
betur við sig í Evrópu en Ameriku —
að minnsta kosti er gagnrýni hans á
Bandaríkin miklu harðskeyttari, og
kannski ekki að ástæðulausu.
Á undanförnum árum hafa pólitísk af-
skipti Mumfords takmarkazt við bar-
áttuna fyrir banni kjarnorkuvopna. Til-
koma kjarnorkusprengjunnar og beiting
hennar gegn Japönum hafði svo djúp
áhrif á hann, að við sjálft lá að hin
meðfædda og rótgróna bjartsýni hans
biði skipibrot. Enn á hann til að segja:
„Þangað til við höfum fengið fullt vald
yfir þessum vopnum, skiptir ekkert
annað máli .... aldrei fyrr voru eyði-
legging og alger tortíming líklegri en
nú“.
Þegar bók Mumfords „The City in
History“, sem hefur að geyma 4 af 18
köflum bókarinnar „The Culture of
Cities“ en er að öðru leyti ný, kom út
í Bandaríkjunum fyrir fjórum árum,
fékk hún fádæma góðar viðtökur, sem
komu honum sjálfum mjög á óvart.
Hann hafði eitt sinn sagt: „Ég hef leit-
azt við að ýta við hugsun heillar kyn-
slóðar og geri ekki ráð fyrir að verða
skilinn fyrr en með næstu kynslóð“. En
hann varð að horfast í augu við, að
viðurkenningin var fengin, og játa að
hún væri „mjög viðkunnanleg".
Að sjálfsögðu hafa staðið miklar
deilur um kenningar Mumfords, og á
seinni árum hafa yngri arkítektar í
Bretlandi gagnrýnt hann harðlega fyrir
galla hinna svonefndu „nýju borga“,
þar sem lögð er áherzla á gisnari byggð
til að fá aukið loft og olnbogarúm fyrir
íbúana. Þeir segja að slíkt byggingar-
lag útrými „nábýlis-tilfinningunni", og
nú er aftur farið að byggja þéttar í
Bretlandi. Mumford bendir á, að Bret-
ar hafi ekki gert sér ljósar afleiðingarn-
ar af of miklu þéttbýli, sem berlega hafi
komið fram í Bandaríkjunum. Þeir séu
að endurtaka mistök Bandaríkjamanna,
en færi sér ekki í nyt jákvæða reynslu
þeirra.
Þó Mumford skrifi oft harðorðar
greinar í bandaríska tímaritið „New
Yorker“ undir fyrirsögninni „The Sky
Line“, er hann orðinn mildari í dómupa
og sáttari við umhverfi sitt, enda er
aldurinn tekinn að segja til sín, að hans
eigin sögn. Hann er samt hatrammur
andstæðingur glerhúsanna, sem nú er
verið að reisa um allar jarðir að banda-
rískri fyrirmynd, og ómyrkur í máli una
„allan þann afkáraskap“. Meðal húsa-
meistara eru helztu skotspænir hans
hinir frægu nýjungamenn van der Rohe
og le Corbusier. Þann fyrrnefnda sakar
hann um að byggja „loftkældar íshallir
handa ósnortnum snædrottningum“, en
þann síðarnefnda skammar hann fyrir
rómantíska hella, þar sem „Tristanar
og ísoldir geta teygað vetnisblandið
eiturbras í formyrkvaðri einsemd“.
FramKv ,s‘.J.: Sxglas Jónsson.
Ritstjórar: Sigurður Bjarnason frá Vlaur.
Matthias Johannessen.
Eyjólfur Konráð Jónsson.
Auglýslngar: Arni Garðar Kristinsson.
Ritstjórn: Aðalstræti 6. Sími 22480.
Utgeiandi: H.t. Arvakur. Reykjavnt.
2 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
34. tbl. 1965