Lesbók Morgunblaðsins - 01.12.1963, Blaðsíða 12

L des. 1929:
Dr. Jón Helgason
I slenzk handrit bárust víða á mið-
ðldum, eins og vænta mátti um bækur
á jafn fálesinni tungu. Utan íslands var
þau einkum að finna í Noregi og ofur-
lítinn slæðing í Svíþjóð, en engin í Dan
mörku, svo að séð verði.
Á 16. öld tóku Danir að leggja kapp
á að rita sögu sína og safna til hennar
heimildum. Þetta leiddi til þess að stöku
maður gerðist til þess að veita athygli
þeim fornbókum sem geymdar voru í
Noregi, einkanlega konungasögunum.
Þá voru enn til í Noregi menn, sem kom
ust fram úr norrænum skinnbókum án
inikilla erfiðismuna. Þeir voru nú fengn
ir til að snúa konungasögunum á
dönsku. En til íslands var fyrst um sinn
ekki leitað, sjálfsagt blátt áfram af því,
að vísindamenn í Danmörku höfðu enn
ekki komizt á snoðir um að þangað væri
neinn þvílíkan fróðleik að sækja.
Sá, sem fyrstur varð til þess að beina
athygli danskra fræðimanna að handrit-
uin á íslandi, var Arngrímur lærði. Arn
grímur hafðist við í Kaupmannahöfn
veturinn 1592—3 og kynntist þá helztu
sagnfræðingum Dana. Hann hefir kunn-
að þeim þau tíðindi að segja að á ís-
landi væri fjöldi til af gömlum sögum,
sem ekki mundi ráðlegt að ganga fram
hjá, þegar efni væri safnað í Danmerk-
ursögu. Sagnfræðingarnir fengu því
áorkað, að Arngrímur var þegar ráðinn
til að spyrja uppi handrit á íslandi, og
þýða úr þeim allt sem þeim gæti kom-
ið að haldi. Þetta verk vann hann á
næstu árum. Aftur safnaði Arngrímur
ekki handritum til eignar né sendi úr
landi, svo að neinu næmi.
En upp frá þessu tóku bókamenn og
fræðimenn meðal Dana að renna aug-
um til íslands, og síðan stendur yfir
sífelldur útflutningur handrita þaðan
lil annarra landa, einkum Kaupmanna
hafnar, unz ekkert nema úrgangur er
eftir.
íslendingum hefir að vonum verið
tamt að saka forfeður sína um hirðu-
leysi og ræktarleysi, bæði í því, hví-
hkri meðferð handritin sættu, og eigi
síður í því, hversu fúslega þeir
létu þau af hendi. Skellurinn
bitnar þó jafnan á 17. aldar mönnum
einum, enda eru ótölulegar menjar um
trassaskap þeirra í þessu efni. Þeir létu
handritin fúna og slitna, þeir höfðu þau
óvarin, svo að fyrsta og síðasta blaðsíð-
an máðist og varð ólesandi, þeir létu
blöð týnast framan af og aftan af og
innan úr, og stundum losnuðu heilar
bækur sundur og blöðin fóru á víð og
dreif. En þá var glötunin vís, því að
eftir að blöðin voru orðin stök, svo að
ekki varð náð í heildarlega sögu af
þeim, hafði fólk ekkert gaman af þeim
lengur; þá voru sum tekin til að láta
utan um reikninga, kver og þess háttar,
sumum var fleygt og sum notuð til enn
oiíklegri hluta. Árni Magnússon eignað-
ist blöð úr ágætri skinnbók að Sturl-
ungu, sem höfðu verið klippt í snið.
Heilar bækur munu jafnan hafa þótt
góð eign, en óheilar voru þær lítils
metnar.
En það sem sannanlega hefir farið
forgörðum af handritum á íslandi er svo
ótrúlega mikið, að 17. aldar menn hafa
ekki getað annað þeirri tortímingu einir
saman. Ekki *þarf annað en minnast
þess, hver fjöldi rita var saminn á ís-
landi frá því skömmu eftir 1100 þang-
að til miðbik 14. aldar: rit Sæmund-
ar, Ara, Landn.bók, íslendingasögur,
fornaldarsögur o. s. frv. En ekki eitt af
þessum ritum hefir varðveitzt í frumriti
höfundar. Hvert og eitt frumrit frá öllu
þessu tímabili er glatað. Menn skrifuðu
sér bækur, áttu þær, lásu þær, léðu
þær og létu þær síðan farast, þegar þær
tóku að fyrnast og lasna. Þetta mun hafa
átt sér stað allt frá því að bókagerð
íslands til að afla handrita þaðan. Eng-
inn maður kemur svo mjög við þá sögu
sem Brynjólfur biskup. Hann bar, sem
kunnugt er, ægishjálm yfir aðra höfð-
ingja landsins á sinni öld, og lá ýmislegt-
laust fyrir honum, sem öðrum hefði
ekki tjáð að biðja um. Engin skip hafa
fJutt dýrara farm frá íslandi en þau,
sem höfðu innbyrðis handritagjafir hans
til konungs, Sæmundar Eddu, Flateyj-
arbók, Konungsbók Grágásar, Morkin-
skinnu og enn fleiri.
Auk þess sem Danir söfnuðu handrit-
um á íslandi á þessum tímum, höfðu
Svíar net sín þar og tókst að ná góðum
afla. Fengsælasti handritasmali þeirra
var Jón Eggertsson. Meðal þeirra bóka,
sem hann keypti á íslandi fyrir sænskt
fé og flutti til Stokkhólms 1683, voru
ýmsar gersemar, t. d. Homilíubókin
íorna og skinnhandrit að Heiðarvíga
sögu og fleiri sögum.
Þetta stutta yfirlit sýnir, að því fer
mjög fjarri, að Árni Magnússon tæki
xipp á því fyrstur manna að flytja út
ísJenzk handrit. Þegar hann kom til sög-
unnar, var einmitt þorri beztu, falleg-
ustu og elztu skinnbókanna kominn úr
Eftir dr. Jón Helgason, i Kaupimannahöfn
hófst. Sá andi, sem nú er svo ríkur, að
geyma hvað eina, halda því við og tjasla
við það og láta á söfn, var þá ekki tii.
Ástæðan til þess að 17. aldar menn
standa fyrir augum vorum sem meiri
skemmdarseggir en aðrir, mun ekki sízt
sú, að rifrildunum var Safnað til ævar-
andi geymslu úr höndum þeirra einna,
en af því sem áður spilltist fara engar
sögur.
En eitt kom þó til sögunnar á 17.
óld, sem lítið hafði áður kveðið að á ís-
landi, og olli því að mönnum varð ósár-
ara en fyrr að sjá á bak skinnbókum
sínum. Það var pappírinn. Kringum 1640
íara menn að nota hann undir söguupp-
skriftir þær, sem þá tóku mjög að fara
í vöxt. Vísindamenn nútímans þekkja
þessi pappirshandrit að litlu góðu, að
villum, ónákvæmni og afbökunum, og
meta þau einskis nema þeir sé neyddir
til. En frá sjónarmiði alls þorra manna
á þeirri öld höfðu þau alla kosti fram
yfir skinnbækur. Þau voru léttari í vöf-
um og auðveldari aflestrar, af því að á
þeim var skriftarlag samtímans en ekki
gamalt munkaletur.
Hér lagðist því hvort tveggja á eitt:
skinnbækui úreltust og eftirspurn jókst
eftir þeim úr öðru landi. Því fór sem
fór.
Þær stofnanir í Kaupmannahöfn, sem
helzt eignuðust íslenzk handrit á 17. öld,
voru tvær: háskólabókasafnið og bóka-
safn konungs. Háskólabókasafnið lét ís-
land sjálft afskiptalaust, en mörg hand-
rit þaðan, sem einstakir menn í Dan-
mörku höfðu komizt yfir, lentu eigi að
síður að þeim látnum á hillum þess.
Þar á meðal var margt ágætt, m. a.
Kringla og Jöfraskinna, tvö aðalhandrit
Heimskringlu. En 1728 brann háskóla-
bókasafnið eins og það lagði sig, og fór-
ust öll hin íslenzku handrit þess þar í
skjótri svipan, að undanteknu einu, sem
Árni Magnússon hafði að láni. Mörg
þeirra höfðu þá verið skrifuð upp áður.
Bókasafn konungs var helzt eflt af
Friðriki þriðja eftir miðja 17. öld, og
þegar á fyrstu árum þess var leitað til
iundi. Sum voru í bókasöfnum Kaup-
mannahafnar, sum í Stokkhólmi, sum í
eigu einstakra manna í Kaupmannahöfn
og víðar. Margar helztu skinnbækur ís-
lenzkar, er Árni eignaðist, keypti hann
erlendis. Það, sem hann safnaði frá ís-
iandi, var að miklu leyti eftirhreyta, rifn
ar bækur, einstök blöð og sneplar, sem
hefði átt vísa tortímingu fyrir höndum,
ef hann hefði ekki verið. En að vísu
fékk hann þá þaðan margt dýrmætt,
ekki sízt meðal þeirra bóka, sem Jón
Vídalín sendi honum úr Skálholti.
Árni kom til Hafnar tvítugur stúdent
1683 og varð árið eftir hjálparmaður
sagnfræðingsins Th. Bartholins, skrifaði
upp fyrir hann, las með honum og þýddi
fyrir hann íslenzk fornrit. Á þann hótt
kynntist hann ungur islenzkum bók-
menntum betur en nokkur jafnaldri
hans átti kost á. Árni ílendist í Dan-
mörku, en árin 1702—12 var hann á
íslandi í erindagerðum stjórnarinnar.
Hann lagði allt í sölurnar fyrir þá
ástríðu sína að safna bókum. Meðal ann-
ars gekk hann að eiga roskna og geð-
stirða ekkju sér til fjár, og er þeim
mun meiri ástæða til að halda að hon-
um hafi verið sá ráðahagur um geð sem
nánustu frændur hans voru kunnir að
kvenhollustu.
Arni var langmestur bókamaður
og safnari, sem nokkurn tíma hefir
íæðzt á íslandi. Hann keypti fjölda bóka,
prentaðra og skrifaðra, og það, sem
mest var um vert, hann keypti af viti og
þekkingu. Hann var glöggskyggnari en
ilestir ef ekki allir samtímismenn hans
á Norðurlöndum á það, hvað var ein-
hvers virði og hvað var ónýtt. Hann var
seinvirkur og afkastalítll við ritstörf,
en það sem hann hefir látið eftir sig
stendur enn í betra gildi en flest sem
þá var ritað í vísindum. Ef vísinda-
manni nú á dögum mætti hlotnast að
eiga tal við Arngrím lærða eða Bryn-
jólf biskup eða Þormóð Torfason,
rnundi honum oft þykja sér nóg boðið
að hlýða á hjátrú þeirra, fjarstæður og
meinlokur. En við Árna Magnússon
mundi honum V'oda vel. Þar fyndi hann
enga hjátrú, engar undirstöðulausar til-
gátur, enga tröllatrú á ónýtum heim-
iidum, heldur dómgreind og heilbrigða
skynsemi.
Hér er ekki ástæða til að rekja í ein-
stökum atriðum hvernig Árnasafn varð
til, enda er það ekki hægt nema að
nokkru leyti. — Fyrstu handritakaup
Árna, sem kunnugt er um, fóru fram
þegar hann hafði tvo um tvítugt, og
eftir það hélt hann stanzlaust áfram til
dauðadags. Hvarvetna þar sem íslenzk
og norsk handrit voru á boðstólum er-
lendis, keypti hann án þess að horfa í
skildinginn, og á íslandi reyndi hann
að spyrja uppi allt, sem til var, og eign-
ast það, sem líkur voru til að nokkurs
væri vert. Árið 1698 er bókasafn hans
talið til hins merkasta, er Kaupmanna-
liöfn hafi að bjóða, en að sjálfsögðu jókst
það mikið eftir það. Mjög mikilsvert
var fyrir Árna, að árin 1702'—12 var
iiann sjálfur á íslandi og átti þá hæg-
ara um vik en áður að leita uppi það,
sem þar leyndist ennþá, enda voru völd
1ans þá þvílík, að mörgum mun hafa
verið annt um að láta að vilja hans.
Fimmtugur að aldri var Árni Magn-
ússon kominn fast að marki sínu. Mest-
ur þorri þeirra íslenzkra handrita og
skjala, sem hann kærði sig um að eiga
cg ekki lágu föst í öðrum bókasöfnum,
\ar í höndum hans og fluttur á stað,
sem ætla mátti að væri öruggari en
nokkur geymslustaður á íslandi. Því
miður varð reyndin önnur. Að kvöldi
öags hinn 20. okt. 1728 kom eldur upp
i Kaupmannahöfn vestanverðri og varð
ekki slökktur. Um nóttina færðist bálið
nær og nær þeim slóðum, sem þá
géymdu dýrustu eign íslendinga. Árni
átti sér hús í Stóra Kanúkastræti og
hafði nægan tíma til bjargar að
morgni dags hinn 21. okt. En hann hik-
aði. — Sjálfsagt hefir honum vaxið í
augum að hætta gersemum sínum út
meðal hins tryllta múgs, enda vonaði
hann í lengstu lög að takast mundi að
stöðva bálið. Þegar vogesturinn sótti
hann heim, var björguninni hvergi
nærri lokið, og urðu þeir Árni og hjáip-
armenn hans að skiljast við hillurnar
hálftæmdar. „Þar eru bækur, sem
aJdrei og hvergi fást slíkar til dóma-
öags,“ á harin að hafa sagt, þegar hann
gekk út í síðasta sinni.
S jónarvottar gera mikið úr því,
sem glatast hafi hjá Árna við brunann.
Það er mikið mein, að ekki var gerð
íullkomin skrá yfir safn hans meðan
það var heilt, og eru því engin tök á
i.ð rannsaka þetta mál til hlítar. En þó
að ekki sé til hinar ákjósanlegustu heim
iidir, þá eru samt til ýmis gögn, og
bendir allt í þá átt, að þó að tjónið hafi
verið stórkostlegt og í sumum greinum
óbætanlegt, hafi það sem kalla má aðal-
kjarna safnsins, beztu handrit hinna
beztu fornrita, bjargazt. Það, sem sann-
anlega hefir farizt, er m. a. ýmis merki-
Itg drög til rita eftir Árna sjálfan,
meiri hluli allra prentaðra bóka hans
(þar á meðal síðasta heila eintakið af
Breviarium Holense úr prentsmiðju
Jóns biskups Arasonar) og mikið aí
bandritum og skjölum, sem lutu að sögu
íslands á síðari öldum. Árni tók sér
sjálfur tjónið ákaflega nærri og lifðx
ekki lengi eftir þetta.
Á dár.ardægri gaf Árni Magnússon
Kaupmannahafnarháskóla safn sitt og
stofnaði sjóð af eignum sínum til styrkt-
ar einum eða tveimur íslenzkum stúd-
entum.
Fyllri ákvæði um meðferð sjóðsina
entist hann ekki til að gera, og liðu
30 ár eftir dauða hans unz úr því var
bætt. Sú stofnskrá, sem þá var stað-
iest af konungi, mælir svo fyrir, að
vöxtum sjóðsins skuli varið að nokkru
leyti til að styrkja tvo efnilega stúd-
12 LESBÖK MORGUNBLAÐSINS
32. tölublað 1963