Lesbók Morgunblaðsins - 23.05.1954, Qupperneq 6
354
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
alveg frá dögum Gassendi hafa
orðið til að ráðast á þessa setningu
og sýnt fram á að ekki sé hægt að
sanna á þennan hátt tilveru manns-
ins rökfræðilega án þess að gera sig
sekan um „petitio principii“ eins
og Gassendi orðar það. Þ. e. a. s.
höfuð forsendunni: „Það sem hugs-
ar er til,“ er slegið fastri, en hún
er ekki sönnuð. Sem rökfræðileg
sönnun er því Cogito, ergo sum að-
eins hringur þar sem við komum
aftur til sama staðar og við heldum
frá. Þessi gagnrýni er þó ástæðu-
laus, þar sem Descartes hefur aldr-
ei ætlað sér að fara að sanna sína
eigin tilveru rökfræðilega. Hún er
augljós staðreynd utan og ofan við
alla rökfræði og engar efasemdir
geta skyggt á þessa staðreynd. Des-
cartes þurfti nauðsynlega á þessum
punkti að halda og fyrir honum
þarf enga sönnun. Meðvitundin;
sjálfsvitundin sannar sig sjálf. —
Þannig verður sjálfsvitund manns-
ins grundvöllur alls sannleika, allr-
ar þekkingar. Descartes biður okk-
ur að kanna okkar eigin vitund og
hin skýru svör hennar, því þau eru
þekking og sannleikur. — En er
þetta nokkuð annað en það sem
Sókrates og margir aðrir höfðu
áður kennt: „Þekktu sjálfan þig.“
Á vissan hátt er þetta líkt. En
hvernig eiga menn að fara að því
að þekkja sjálfa sig? Með því að
kanna eðli hugsana sinna? Það ger-
um við öll — án verulegs árangurs.
Með því að leita í djúp hugans?
Venjulegir menn verða venjulega
ekki miklu nær við slíkar tilraun-
ir. Með því að kanna rás hugsana
sinna og tengsli þeirra? Það hafði
þegar verið gert og rökfræði Aris-
totelesar varð niðurstaðan. — En
hvað leggur þá Descartes til mál-
anna? Hann biður okkur að hlýða
á svör okkar eigin vitundar. Allt
sem við skiljum Ijóst og greinilega
er sannleikur; staðreyndir. Allar
augljósar hugmyndir eru sannleik-
ur, staðreyndir, sem mynda grund-
völl allra vísinda. í leit okkar að
þessum staðreyndum gefur Des-
cartes okkur þessar fjórar reglur.
1) Að veita aldrei neinu viðtöku
öðru en staðreyndum, sem eru svo
augljósar að engin ástæða sé til að
efast um þær.
2) Að skifta hverju viðfangsefni
niður í eins margar greinar og
hægt er. Eftir því sem viðfangsefn-
ið er greint í fleiri hluta er auð-
veldara að kanna hvern einstakan
hluta þess til hlítar, en það verður
aftur til þess að meiri þekking næst
á viðfangsefninu í heild (Analysis).
3) Að framkvæma allar rann-
sóknir á skipulagsbundinp hátt,
þannig að byrjað sé á hinu ein-
faldasta og þá unuleið augljósasta
atriði, og rekja sig síðan áfram
smátt og smátt til hinnar marg-
brotnustu þekkingar (Synthesis).
4) Að vera nákvæmur í öllum
útreikningum og taka allt með í
reikninginn svo tryggt sé að mönn-
um sjáist ekki yfir neitt, sem máli
skiftir.
Þar sem vitundin er grundvöllur
allrar vissu hlýtur allt, sem við
skiljum skýrt og greinilega að vera
staðreynd, nema hugmyndin sé
ímyndun ein.
Þessar fjórar reglur eru sú hlið
heimspeki Descartes sem einkum
snýr að sálfræðinni og vegna þeirra
m. a. hefur hann verið nefndur
faðir sálfræðinnar.
JTIN augljósa tilvera sjálfsvitund-
arinnar verður þannig eins og
áður er sagt fyrsti punkturinn, sem
Descartes setur á þetta auða spjald
heimspekinnar. Og nú getur hann
dregið línu út frá þessum punkti,
línu sem er samnefnari allra
punkta. Punkturinn þýðir sjálfsvit-
undin, línan er guð, samnefnari
allrar vitundar.
Hvort hin persónulega afstaða
Descartes til katólsku kirkjunnar
hefur stýrt penna hans í þessari
rökfræðilegu sönnun um tilveru
guðs skal ekki rætt hér, þó við
komumst varla hjá að álíta að
undir niðri hafi Descartes vitað að
allar tilraunir til að sanna tilveru
guðdómsins rökfræðilega hafi alltaf
mistekizt og hljóta að mistakast
vegna þess að hið ótakmarkaða
verður ekki takmarkað og skyn-
semin nær aðeins til sinna eigin
afmörkuðu heima. — En hvað sem
Descartes kann að hafa hugsað um
þetta í einrúmi skiftir hér ekki
máli, Descartes lifði á þeim tímum
og við þær aðstæður að hann varð
að láta það verða 'sitt fyrsta verk
í heimspeki sinni að sanna tilveru
guðs í anda kirkjufeðranna. Sarpt
varð þó Descartes að taka tillit til
síns eigin boðorðs: „Aðeins það sem
ég skil Ijóst og greinilega get ég
verið viss um að sé til.“ Nú er það
augljóst, segir Descartes, að ég er
til vegna þess að ég hugsa. En hvað
er hugsun? Hún er hugmyndir, sem
við fáum; fylking hugmynda; ríki
hugmynda. En hver er konungur í
þessu ríki hugmyndanna? Hver af
þessum hugmyndum okkar er mest
og voldugust? Sú sem nær hæst og
stendur dýpst. Hugmyndin um full-
komleikann, hið eilífa og ótak-
markaða. í einu orði sagt: Hug-
myndin um guð. Descartes hafði
komizt að þeirri niðurstöðu að sú
hugmynd sem við skildum skýrt og
greinilega væri veruleiki. Ætti þá
sjálfur konungurinn í ríki hug-
mynda okkar að vera blekking ein?
Slíkt er óhugsandi, segir Descartes
og þetta eitt nægir til að sanna að
guð sé til. — En er þá ekki hugs-
anlegt að þessi hugmynd sé aðeins
ímyndun, því getum við ekki skilið
hugmynd skýrt og greinilega sem
er aðeins ímyndun? Descartes segir
að þessi hugsun geti ekki verið
ímyndun. Og hvers vegna ekki?
Fyrst og fremst vegna þess að hug-