Lesbók Morgunblaðsins - 13.09.1953, Side 11
t LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
513
FYRSTA PRENTSMIÐJA
ARNI OLA:
í REYKJAVÍK
Niðurlag.
Samkeppni
Þegar Magnús Stephensen hafði
sameinað Hrappseyarprentsmiðju
og Hólaprentsmiðju mun hann
hafa litið svo á sem hann hefði
einnig hlotið öll þau réttindi er
þessar prentsmiðjur höfðu um
bókaútgáfu. Og þannig mun Ólafur
sonur hans hafa litið á, því að árið
eftir að prentsmiðjan flyzt til
Reykjavíkur, tilkynnti hann stift-
amtmanni, að hann bannaði prent-
smiðjunni að endurprenta þær
bækur, er prentaðar höfðu verið í
Viðey meðan hann hafði prent-
smiðjuna á leigu. Stiftamtmaður
tilkynnti stjórninni þetta, en hún
gaf þann úrskurð að þetta bann
væri að engu hafandi.
Eins og áður er sagt gramdist
Norðlendingum það mjög, að þeir
skyldi rændir prentsmiðjunni á
Hólum öðru sinni. Þeir hófust því
handa um miðja öldina og var
stofnað prentsmiðjufélag á Akur-
eyri. Þurfti félag þetta að fá stjórn-
arleyfi til þess að reka prentsmiðju
og fekk það. Er leyfið út gefið 14.
apríl 1852, og er þar sleginn þessi
varnagli vegna landsprentsmiðj-
unnar: „Þar sem prentsmiðja þessi
stendur ekki í neinu sambandi við
hina fyrverandi Hólaprentsmiðju,
getur hún ekki búizt við að fá nein
þau sérréttindi er sú prentsmiðja
hafði.“
Þetta þóttu nokkuð harðir kostir
er frá leið og urðu ýmsar greinir
í með landsprentsmiðjunni og Ak-
ureyrarprentsmiðju út af útgáfu-
rétti.
Árið 1859 fór Pétur Hafsteen
amtmaður fram á það við stjórn-
ina að mega höfða mál gegn lands-
prentsmiðjunni til þess að fá úr því
skorið hvort Norðuramtið (hið
forna Hólastifti) ætti ekki að fá
fjórða hlut af ágóða landsprent-
smiðjunnar, samkvæmt konungs-
úrskurðinum um flutning Hóla-
prentsmiðju til Suðurlands. Hafði
aldrei verið greitt neitt af arði
landsprentsmiðjunnar, þó svo væri
áskilið. Stiftsyfirvöldunum og
stjórninni mun ekki hafa litizt á
þessi málaferli og var því reynd
samningaleið við amtmann út af
þessu. Og árið 1862 fell hann svo
frá málshöfðun með þeim skilyrð-
um:
a) að landsprcntsmiðjan haii
umboðsmenn í öllum sýslum
hins forna Hólastiftis, svo að
almenningur geti fengið þar
bækur hennar með sama
verði og í Reykjavík;
b) að Amtsbókasafnið á Akur-
eyri fái ókeypis eitt eintak af
öllu, sem prentað er í lands-
prentsmiðjunni.
Með þessu höfðu þá Norðlend-
ingar fengið nokkra Jeiðrétting
mála sinna, en þeir voru enn sár-
óánægðir út af því, að prentsmiðja
sín skyldi ekki halda öllum rétt-
indum þeim, er Hólaprentsmiðja
hafði haft. Þeir þóttust eiga sann-
girniskröfu um að halda útgáfu-
rétti allra þeirra bóka, sem Hóla-
prentsmiðja hafði gefið út áður.
En landsprentsmiðjan leit á eins
og Magnús Stephensen, að hún
hefði öðlazt þau réttindi þegar
prentsmiðjurnar voru sameinaðar.
Hafði hún gefið út af Hólabókum
Hallgrímskver, Passíusálmana,
Fæðingarsálma og Sturmshugvekj-
ur. Norðlendingar heldu þó sínu
máli til streitu og unnu þar hálfan
sigur 1868, því að þá felst stjórnm
á, að prentsmiðjan á Akureyri
hefði sama rétt og landsprent-
smiðjan til þess að gefa út for-
lagsbækur Hólaprentsmiðju.
Landsprentsmiðjan varð aldrei
vinsæl. Þótti stjórn stiftsyfirvald-
anna á henni einstrengingsleg og
þröngsýn. Má þar sem dæmi nefna
er hún bannaði prentun , Þjóðólfs'*
og fekk ákúrur fyrir hjá dönsku
stjórninni, sem þótti þó ekki um
of írjálslynd. Ýmsir árekstrar urðu
og milli stiftsyfirvaldanna og Ein-
ars Þórðarsonar út aí því að hann
prentaði ýmislegt án vilja og vit-
undar þeirra. Áður ep prentsmiðj-
an kom á Akureyri mátti segja að
stiítsyfirvöldin væri algerlega ein-
ráð um það, hvað landsmenn fengi
að sjá á prenti.
Þessi einokun líkaði mörgum
illa og höfðu sumir hug á að stofna
aðra prentsmiðju hér sunnan
lands. Því var það árið 1854 að
Egill Jónsson bókbindari sendi
fyrirspurn um það hvort hann
mætti ekki og hefði ekki rétt til
að stofna prentsmiðju án þess að
fá til þess scrstakt leyfi stjórnar-
innar. Stjórnin svaraði því, að eng-
inn mætti setja á stofn prentsmiðju
nema með sínu leyfi. Mun Egill