Lesbók Morgunblaðsins - 24.01.1932, Síða 6
18
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
Veiðihaukar.
(Framh.).
í þessu er ekki fólgin nein einka-
rjettindi til kaupa, og til þess að
öðlast þenna rjett þurfti engin
lagafyrirmæli; alt öðru máli var
að gegna í Noregi, þar sem kon-
ungur Itafði einkarjett til fálka.
En nú hafði erkistóllinn fengið í
Noregi með páfabrjefinu frá 1194
takmarkaðan rjett til fálkakaupa,
og þenna rjett hefir hann að vísu
notað hjer á landi einnig, en alveg
óskorað, þar sem konungur hafði
þó engin slík rjettindi. Með því
að konungur fengi einkarjett til
veiða, hurfu rjettindi erkistólsins
og því hlaut kirkjan auðvitað að
mótmæla, enda hefði kirkjan þá
liaft minni rjett hjer en hún hafði
í Noregi. 1 deilum sínum við Rafn
vísar konungur einnig til sátta-
gerðarinnar milli erkibiskups og
Magnúss konungs frá 1273, þar
sem fornt freilsi kirkjunnar skyldi
liaklast um fálkaveiðar, og virðist
hann því ekki fara þar öðru fram,
en að erkistóllinn njóti sama rjett-
ar hjer og í Noregi. En rjett til
fálkaveiða á kirkjueignum hafði
kirkjan lijer að landslögum, sein
hver annar landsdrottinn. ■—- Að
kirkjan væri svift rjetti til að
veiða fálka á sínum eignum, var
bæði að ganga gegn landslögum
og rjetti kirkjunnar. Enda kann-
ast sjálfur Rafn Oddsson við það,
að um fálkaveiðar á kirkjueignum
hafi biskup mikið til síns máls
,,þótt mjer sýnist silíkir hlutir nú
á konungs valdi vera“. (Bps. I.
739).
I Árna biskups sögu kemur ekki
greinilega í ljós mismunurinn á
grundvellinum fyrir rjetti kirkj-
unnar annars vegar til veiða og
hins vegar til kaupa. Enda skiftir
það ekki miklu máli, livort rjett-
urinn var bygður á beinum laga-
fyrirmælum, eins og rjetturinn til
veiða á kirkjueignum, eða um var
að ræða „fornt frelsi“ frjálsræði,
til að kaupa, sem kirkjan hafði
notið, því að skerðing þessara rjett
inda af verslegu valdi var á-
gengni, sem kirkjan mátti ekki
þola. En að erkistóllinn liafi talið
sig hafa einkarjett til veiða á öðr-
um eignum en kirkjueignum og
nokkurn einkarjett td kaupa
þeirra fálka, sem veiddir voru
annars staðar, virðist einmitt ekki
vera, því að Ámi biskup samþykti,
að bændur láti konung veiða á
sínum jörðum og þó svo, að hann
leggi verð eftir, en aftur sje kon-
ungi óheimil veiði á kirkjueignum.
(Bps. I. 718). Ákvæði þetta, eins
og Árni biskup hafði samþykt það,
varð síðan að lögum (Jb. Lbb. k.
58). Verður því ekki sagt, að kon-
ungur hafi með Jónsbókarlögum
tekið undir sig nokkur einkarjett-
indi, sem kirkjan taldi sig liafa í
þessu efni. Onnur ákvæði Jb., svo
Um vali sem aðra fugla, eru mjög
í samræmi við ákvæði Grágásar.
á rjettur, sem konungur öðlast
til valveiða, er ekki einkarjettur,
heldur forrjettur sá, að meiga
veiða á 'hvers bónda jörðu, þó
gegn því, að greiða jarðeiganda
verð fyrir hvern fálka, sem veidd-
ur er. Þá vali, sem konungsmenn
veiða á almenningum, afrjettum
og fjöllum, þarf hann hins vegar
ekki að greiða gjald fyrir, þar
sem það land taldist konungs eign,
sem enginn þegn hans gat helgað
sjer. Hins vegar er þess livergi
getið, að. konungur hafi forkaups-
rjett að fálkum, og er það í góðu
samræmi við það, að kauparjettur
kirkjunnar helst. En í rjettarbót-
inni frá 1314 (Jb. bls. 298 20),
er ákvæði, sem getur hafa verið
sett bæði til ákvörðunar því,
hversu mikið gjald fálkafangarar
konungs skyldu gjalda, og að öðru
leyti verið almenn regla, þegar
jarðeigandi leyfði öðrum fálka-
veiði i sínu landi, að „ef maðr tekr
fálka á annars manns jörðu, eigi
sá tvo hluti verðs er á jörðu býr,
en sá þriðjung er tók“. Eftir þetta
finst ekkert alment ákvæði um
fálkaveiðar hjer á landi fyr en
300 ánnn síðar,
H verjar framkvæmdir urðu um
fálkaveiðar á næstu öldum er ekki
kunnugt. Skilríki fyrir því munu
ekki vera til að neinu ráði. Þó er
þess getið 1542 (D. L XII. nr. 60),
að fuglafangarar liggi hjer við og
konungur hafi af því tekjur. Hjer
er eflaust um fálkafangara að
ræða, sem tekið hafa veiðj á leigu.
Hvort sv’o hafi verið að staðaldri
er óvíst, en hins má geta til, að
kirkjan hafi meðan liun hafði völd
neytt síns rjettar, þó ekki finnist
uú brje'f fyrir þessu hjer á landi.
Það er aftur víst, að íslenskir fálk-
ar voru á öllum þessum öldum, 14.,
15. og 16. öld, mjög eftirspurðir,
því að ágæti þeirra ruddi sjer
stöðugt til rúms í álfunni. Það
getur því ekki verið vafi á því,
að þjóðir þær, Englendingar, Hol-
lendingar og Þjóðverjar, er mesta
höfðu sigling hingað, bæði til fiski-
veiða og kaupskapar, hafi reynt að
ná í þá fálka, sem þær gátu bæði
með veiðum og kaupum. Fálka-
tekja landsins liefir því lent hjá
þessum þjóðum eínkum, en kon-
ungur hefir liaft hennar lítil not.
Sem dæmi er styrkir þetta, má
geta þess, að Þjóðverjar þeir, er
rændu Bæ á Rauðasandi 1578 fóru
þangað eftir tilvísun falkafangara,
sem var á skipi fænnm og var í
nöp við Eggert lögmann Hannes^
son. (Annálar Bmf. I., 158). Enn
fremur bendir hið fyrsta brjef, sém
þekt er, frá Danakonungi til Is-
’endinga viðvíkjandi fálkum, frá
19. maí 1579 (Lagas. M. Ket. II.
94—95), til þess, að. konungur hafi
þá ekki notað veiðirjett sinn eða
talið sig eiga forkaupsrjett að fálk-
um. I brjefum biður konungur einn
og sjerhvern að unna höfuðsmann-
inuan sín vegna kaups á undarleg-
um og fágætum gripum, sem finn-
ast kunna lijer á landi, hvítabjörn-
um, hvítum fálkum og rostungs-
tcnnum, og muni hann greiða fult
verð fyrir. I kgsbr. 1634 til höfuð-
manns er tónninn orðinn annar,
þar er honum skipað að kaupa hjá
öllum fálkaföngurum og á öllum
fa'.kastöðvum alla hvíta fálka, og
er svo að skilja, að.þeim sje skylt
að selja sem hafi.
JP
að er fyrst þegar einokunarversl