Elding - 01.01.1901, Blaðsíða 3

ELDINGr.
3
ar farið til ónýtis. Vér höfum orð-
ið að fylgja mörgum af okkar kær-
ustu og hjartfólgnustu vonum til
grafar og staðið hryggir og drúp-
andi yfir moldum þeirra. En manns-
hjartað örvæntir ekki þrátt fyrir það.
Vonauppspretta þess er ótæmandi.
Óðar en vér erum húnir að kistu-
leggja eina vonina, er önnur ný
runnin upp enn fegurri og glæsi-
legri. Þar verður aldrei þrot á. Og
látum oss ekki vera lengi að velta
vöngum yfir þeim, heldur berjumst
ótrauðir fyrir að fá þeim framgengt.
Ósérdræg barátta í þjónustu frelsis
og mannúðar er sá grundvöllur, sem
allar framfarir og öll þjóðþrif bygg-
jast á, og sá grundvöllur fyrnist
aldrei. Það er enn ekki svo kom-
ið fyrir oss, þrátt fyrir alla mæðu
og öll vonbrigði, að vér getum
ekki öruggir lagt út í frainsóknar-
baráttuna með það merki í stafni.
Og þegar vér að lokum spyrjum
sjália oss enn á ný, hvers þjóð vor
megi vænt-a af hinni komandi öld,
þá verður svarið:
Alls eða einkis, — eftir því sem
vér sjálfir viljum!
Höfuðstaóurinn.
(Agrip af sögu Keykjavíkur).
Það er algild regla hjá hverri
þjóð, sem eitthvað er komin áleiðis
I menningu og eitthvað farin að hugsa
um annað en munn og maga, að
viðskiftalífið og menningin eins og
dregst ósjálfrátt saman á einn eða
fleiri staði innan þjóðernistakmark-
anna, býr þar um sig og hreiðrar
sig og breiðir þaðan limarnar víðs-
vegar út. Þessir staðir eru bœirnir.
Þaðan spretta straumarnir, sem vökva
alt landið, og þangað eiga þær hreif-
ingar rót sína að rekja, sem ráða
mestu í lífi þjóðanna. Þessir bæir
hafa venjulegamyndastá þann hátt,að
einstakir menn hafa sezt að á þeim
stöðum í löndunum, sem af náttúr-
unnar hendi voru bezt til fallnir að
reka verzlun á, og oft hefur það
verið í skjóli víggirtra kastala eða
voldugra klaustra, er breiddu verndar-
vængi sina yfir þá gegn óaldarflokk-
um og ránsmönnum. í skugga þeirra
hafa þeir svo dafnað til þess er þeim
sj álfum var vaxinn svo fiskur um hrygg,
að þeir voru einfærir um að verjast
yfirgangi og árásum hinna ásælnu
fjandmanna sinna. Af öllum þess-
um bæjum, þessum mörgu smáhreiðr-
um, hefur svo venjulega einn dafn-
að og þroskast öllum öðrum fremur,
—• og oft á kostnað hinna —, og
þegar stundir liðu tekið sig út úr
og vaxið þeim yfir höfuð. Hann
hefur dregið til sín rnestan hluta
verzlunarinnar, blásið lífi og fjöri í
iðnað og atvinnugreina-r, og vísindi
og fagrar listir hafa blómgast í skauti
hans. Stjórn þjóðarinnar hefur tek-
ið sér þar aðsetur, og alt, sem nýti-
legt er úr hverjum landshluta fyrir
sig, hefur þar hnappað sig saman.
Þanuig hafa höfuðstaðirnir myndast,
þungamiðjan í lífi hverrar þjóðar
fyrir sig. Og sérhver þjóð gjörir sér
það að skyldu, að hlynna að þessu
óskabarni sínu, ryðja öllum tálmun-
um úr braut fyrir því og greiða veg
öllum þeim skilyrðum, sem mega
styðja að vexti þess og viðgangi.
Þær horfa ekki í skildinginn, þegar
um þessa staði er að ræða. Þær
prýða þá og dekra fyrir þeim, eins
og móðir fyrir frumbornum syni, og
þær þykjast af þeim engu síður en
hún. Það liggur við að það sé eins
og drambið og viðkvæmnin tefli um
yfirráðin í röddinni, þegar þær nefna ]
þá á nafu.
Þegar íslendingar árið 930 settu
ríki á stofn hjá sér og tóku upp al-
þing, varð alþingisstaðurinn á Þing-
völlum að sjálfsögðu aðalból og þunga-
miðja hins unga þjóðfélags- og menn-
ingarlífs. Þangað fiyktust þegar frá
unga aldri allir, sem einhver veigur
og eitthvert lífsfjör var í, bæði menn
og konur. Þar var saman komið
alt hið göfugasta, fegursta og skraut-
legasta, sem þjóðiu átti í fórum sín-
um. Þar þreyttu efnilegustu og
beztu menn þjóðarinnar kapp með
sér í orðum og athöfnum, og skáld
og sagnamenn iðkuðu þar íþrótt sína
í viðurvist þeirra maiioa, sem bezt
höfðu vit á að meta hana. En það
sem stóð blómguninui aðallega fyrir
þrifum, það sem girti fýrir að þessi
staður hefði að öllu leyti sömu þýð-
ingu fyrir þjóðina og höfuðstaðirnir ]
í öðrum löndum, var það, að áhrifin !
voru ekki stöðug. Þingið stóð ekki I
yfir nema svo örstuttan tíma af ár-
. r |
mu. I smærri stíl voru aftur hofin
og héraðsþingin aðal þungamiðja
menningar- og viðskiftalífsins hvert
1 sínu héraði, eins og hinir smærri
bæir erlendis.
Eftir að kristni var lögtekin og
biskupsstólar settir hér á stofn, urðu
þeir samhliða alþingi þungamiðja
þjóðfólagslífsins, hvor í sínurn lands-
hluta, og aðalból hinnar íslenzku
menningar. Þangað sóttu menn að
úr öllum áttum, leituðu sér þar trausts
og fulltingis bæði í líkamlegum efn-
um og andlegum, og þangað sendu
menn sonu sína til læringar. Þess
er get-ið, að á dögum Jóns biskups
helga (d. 1121) komu menn hópum
saman á sunnudögum og hátíðum
heim til Hóla til að hlýða á kenn-
ingar hans og klerka hans. Voru
stundum um 200—400 inanna að-
komandi á helztu hátiðum, bæði kon-
ur og karlar. Ýmsir af þessum
mönnum gáfu þá fé með sér til stað-
arins, svo hann fengi risið undir
þessari gestanauð, en sumir gjörðu
sér hús umhverfis kirkjugarðinn og
fæddu sig sjálfir.
Þrátt fyrir aðdráttarafl biskups-
stólanna, hélt þó alþingi lengi fram
eftir öldum áfram að vera aðal bæki-
stöð og þungamiðja hins islenzka
þjóðlífs og hinnar íslenzku þjóðmenn-
ingar. I meðvitund þjóðarinnar var
alþingisstaðurinn nokkurs konar helg-
ur, friðlýstur blettur, og við hann
voru hinar glæsilegustu og tilkomu-
mestu endurminningar þjóðarinnar
tengdar. Þegar menn þvi seinna á
öldum fóru að velta því fyrir sér,
hvort ekki væri vinnandi vegur fyr-
ir þjóðina að koma upp hjá sér
nokkurs konar allsherjarbæ, er g.æti
orðið aðsotur innlends iðnaðar og
verzluuar og aðalbói þjóðlegrar menn-
ingar, var það engin furða, þótt þeim
yrði það fyrst fyrir að renna hug-
anum til Þiugvalla, þrátt fyrir
alt, sem virtist mæla á móti þvi.
Urn miðja 17. öld (1645) skrifar
þannig Gísli sýslumaður Magnússon
(,,Vísi-Gísli“) á Hlíðarenda (d. 1696)
langa ritgjörð á latínu um landsins
gagn og nauðsynjar, og er hún stíl-
uð til konungs. Meðal annars telur
hann það nauðsynlegt, ^að rétta við
helztu höiðingjaættirnar á íslandiog
veita þeim ýms réttindi, svo þær
mættu öðlast aftur sitt forna gengi.
Hann kveðst. hafa einsett sér að
setja á stofn á Þingvöllum nokkurs
konar allsherjarskóla fyrir unga menn
af þessum ættum, þar sem þeim
gæfist kostur á að afla sér þjóðlegr-
ar menningar. Hann vildi láta leggja
stund á bóknám og siðprýði, en
jafnframt átti æskulýðurinn að temja
sér leika og líkamsæfingar, sönglist
og ýmsar iðnaðargreinar. Þegar þessi
skólastofnuu væri komin vel á legg,
bjóst hann við að menn af ýmsum
stéttura mundu leita þangað, og að
þar mundi smám saman myndast
bær, sem svo seinna gæti orðið að höf-
uðstað landsins. Oss verður nú ó-
sjálfrátt á að brosa að þessum bolla-
leggingum Vísa-Gísla og finst það
fjarstæða, að liugsa sér Þingvelli
sem aðalstöð verzlunar- og menning-
arlífsins, en það eru fieiri en hann
sem hafa haldið trygð við hinn forna
alþingisstað, þegar um þetta mál
hefir verið að ræða. Um miðja 19.
öld urðu þannig eins og allir vita
skoðanirnar mjög skiftar um þing-
staðinn, þegar alþing var reist við
aftur. Það er svo sem ekki eins
dæmi þótt ræktarsemin og tilfiuning-
arnar rísi upp á móti skynseminni
og beri haua jafnvel ofurliða. Eu í
þessu tilfelli varð skynsemin ofan á.
Það var Reykjavxk, hið fyrsta bygða