Árbók Hins íslenzka fornleifafélags - 01.01.1949, Page 38

42
Vegna hinna miklu kosta þess er eigi undarlegt, að menn hafa
snemma komizt upp á að hagnýta það til ýmissa þarfa, í sökkur,
kljásteina, potta, lampa, deiglur, snældusnúða og síðast en ekki sízt
til bygginga. Þannig er t. d. Þrándheims dómkirkja nær eingöngu
af klébergi. A miðöldum notuðu hinir íslenzk-ættuðu Grænlendingar
kléberg heimafengið í mjög ríkum mæli, eins og uppgreftir Dana á
Grænlandi votta.
Á íslandi er kléberg ekki til í náttúrunnnar ríki1) og hlýtur því að
vera um innflutning að ræða, er við rekumst á klébergsgripi hér,
en þeir eru nú orðnir allmargir, eins og nánar verður sýnt í þessari
grein. Kléberg er yfirleitt ærið mismunandi að gæðum og litur þess
af ýmsum tilbrigðum, en drottnandi litur er grár. íslenzku klébergs-
gripirnir eru margvíslegir bæði að lit, hörku og áferð, efnið er ljóst
eða dökkt, stundum grænleitt eða blágrátt, slétt eða hrjúft, hart eða
mjúkt eða mishart, þannig að í steinunum eru harðir, oftast gulir
eitlar, sem stinga í stúf við hinn mjúka, gráa stein, sem þeir eru í.
Ekki hefur verið gerð steinfræðileg rannsókn á hinum íslenzku klé-
bergsgripum, en öll rök hníga að því, að þeir séu úr norsku klébergi.
Áður en lengra er farið, þykir rétt að skýra og afsaka nafnið klé-
berg. Þetta orð er ekki lifandi í íslenzku og kemur ekki heldur fyrir
í fornritunum. Ekkert sérstakt heiti hefur steintegund sú, sem um er að
ræða, í tungunni annað en tálgusteinn, en það er jöfnum höndum
notað um ýmsar tegundir innlendra, mjúkra steina.2) En norska
orðið kleber eða klebersten er eflaust afbökun úr kléberg, og hafa því
Norðmenn kallað stein þennan svo áður fyrr. I norrænu mállýzkunni
á Hjaltlandi heitir hann kleberg eða kleber, og mun orðið því hafa
verið lifandi í norsku á víkingaöld, er Hjaltland byggðist af Noregi.
I íklega hefur það einnig lifað á vörum landnámsmanna íslands, enda
til sem örnefni, Kléberg á Kjalarnesi og ef til vill víðar, þótt mér sé
ekki kunnugt. Orðið hefur líklega dáið út í íslenzku, af því að berg-
tegundin var ekki til á íslandi, en lifað í hjaltlenzku, af því að á
1) Fyrir þessu hef ég orð Tómasar Tryggvasonar jarðfræðings, og mun
ekkert mark takandi á þeim ummælum Sigurðar Vigfússonar í Skýrslu
um Forngripasafn II, bls. 5, að kléberg (steatit) fáist hér á landi hingað
og þangað í fjöllum, þar sem magnesía er.
2) Orðið „tálgugrjót“ kemur fyrir í fornu máli (Fcrnmanna sögur V,
bls. 215) og virðist þar munu merkja kléberg. I Grænlar.dslýsingu ívars
Bárðarsonar er grænlenzka klébergið nefnt thelliesteen og iellijge stien,
sem líklega á rót sína að rekja til telgisteinn eða tálgusteinn í norræna
frumtextanum. Det gamle Grönlands beskrivelse af ívar Bárðarson, útg.
Finnur Jónsson Kbh. 1930, bls. 54).