Morgunblaðið - 21.06.1990, Side 12

Morgunblaðið - 21.06.1990, Side 12
12 MORGUNBLAÐIÐ FIMMTUDAGUR 21. JUNI 1990 Tvær nektarmyndir, 1924. HEIMUR TIL ALLRAÁTTA # Myndlist BragiÁsgeirsson Ég ætla minnst að fara að út- skýra súrrealisma á fræðilegum grundvelli, þvi það hefur þegar verið gert í Lesbók nýverið, en vil í upphafi líta yfir sviðið er fæddi af sér þessa listastefnu. — Fyrri heimstyrjöldin var að baki en áhrifa hennar, mikilla og viðtækra, gætti hvarvetna ennþá, hrollurinn og viðbjóðurinn var ekki horfín úr mönnum og sist þeim, sem höfðu tekið þátt í henni eins og Masson, sem hafði særst lifshættulega. Batinn var hægur og hann hóf ekki að mála aftur fyrr en að löngum tima liðn- um og þá nálgaðist hann pentskúfinn hálfhikandi. Grunn- menntun hafði hann hlotið góða fyrir stríð, fýrst í teikniskóla og svo við Fagurlistaskólann í Bruss- el hja symbolistanum Constant Montald og loks í Fagurlistaskól- anum í París hja Paul-Albert Baudoin (1844-1931) með áherslu á veggmálverk. Skólun hans var því mjög hefðbundin, en hann var næmur og hreifst af verkum Ja- mes Ensors, belgískum nýstíl (jugendstíl) og flæmskum symból- isma og expressjónisma, eða því sem menn nefndu samheitinu, nýrri tíma flæmskt-vallónskt mál- verk. Árin á eftir stríðið einkennd- ust af miklum óróa í Evrópu enda hafði álfunni verið skipt á þann veg að líkast var sem ofurölva menn hefðu verið þar að verki, en þeir voru í raun ofurölvi af hefnd, oflæti og heimsku. Kannski hefur enginn lýst þess- um tímum betur í samþjappaðri setningu en þýski rithöfundurinn Erich Kastner í skáldsögu sinni „Fabian" og á þá við Berlín: „í austri ríkir afbrotið, í miðborginni svindlið, í norðri neyðin, í vestri siðleysið og í öllum áttunum býr glötunin“. Setninguna má vísast á ýmsan hátt heimfæra á ástand- ið og neyðina um nær allt megin- land Evrópu í kjölfar styijaldar- innar. En Evrópa reis upp úr ösk- ustó líkt og kolbíturinn og í hönd fóru dýrlegir og frjósamir tímar í listum er ríkt mannlíf einkenndi og voru nefnd Gullnu árin, „Die Goldene Zwansiger Jahre“ á þýsku, en „L’Age d’Or“ á frönsku. Berlín og París voru höf- uðborgir lista og mannlifs, þar sem fólk naut nýrra viðhorfa í lífí og list og fijálsræðis í ástamálum. Berlín taldist háborg hinna „heitu“ og þángað þyrptust skáld og rithöfundar til ástafunda, en í París þreifst ástin í sinni fjöl- skrúðugustu mynd eins og fyrri daginn, en aðeins af mun meiri ákefð ... Listamenn borgarinnar voru fluttir úr Montmartre á hægri bakkanum, (Rive droite) yfir til Montpamasse á vinstri bakkann (Rive gauche). Þeir komu eins og fyrri daginn með lífið með sér, sem breiddi úr sér um allt hverfið. Blómaskeið frægra kaffíhusa Montpamasse hófst, eins og Le Dome, La Coup- ole, La Rotonde, Select og Dup- ont, og þessa staði sótti listafólk- ið, amerískir rithöfundar eins og Hemingway og Scott Fitzgerald svo og forvitnir ferðalangar. Og suma þessa staði sótti hin nafn- togaða fyrirsæta Kiki daglega og um hana þyrptist fólkið þegar hún sagði sögur eða söng. Svo góð- hjörtuð var hún, að þegar vinir hennar áttu ekki lengur fyrir glasi gekk hún um og afhjúpaði sín frægu bijóst fyrir nokkra franka og það brást ekki að henni tókst að slökkva þorsta vina sinna. En mestur var þó fögnuður- inn er þetta töfrandi sköpunar- verk hallaði sér svo mikið fram, að við þeim sem voru fyrir framan hana blöstu bijóstin, en þeim sem vom fyrir aftan skuturinn, en við þetta má bæta, að hún gekk aldr- ei í undirfötum ... Og þá rúlluðu enn fleiri frankar. — Listamenn hverfísins bjuggu þar sem hús- næði var að fá og voru ekki ýkja vandlátir og þannig settust tveir stórhuga málarar, þeir Joan Miro og Andre Masson, að í tveim af þrem kofum í kálgarði nokkmm í Rue Blomet 45 árið 1922 og bjuggu þar næstu árin. Þetta var fátækra- og blökkumannahverfí þar sem hvítir sáust minna. Hér varð til ótalmargt innan súrreal- isma og sjálfsprottinnar listar, sem lagði drögin að svo mörgu er blómstraði fyrst af fullum krafti áratugum seinna svo sem ósjálfráðri skrift, Cobra, sérgildri innsæisstefnu og athafna mál- verkinu (action painting). Neðar við Rue Blomet var hótelið Jó- hanna af Örkinni og þar héldu svartir verkamenn úr nýlendum Frakka til á barnum á jarðhæð, og hvar var spiluð seiðandi dans- tónlist frá Afríku. Árið 1926 yfír- gáfu þeir félagar Masson og Miro kofana en í staðinn komu þrír aðrir iistamenn. George Desnos flutti inn í kofa Massons, mynd- höggvarinn Andre de la Rivere í vinnustofu Miros en þríðja kofann yfírtók skáldið Georges Malkine. Desnos skrifaði fræga grein um hina töfrandi svörtu, vestur-ind- ísku tónlist á Rue Blomet og Bal Negre varð umsvifalaust nýjasta æðið í París. Glæsikerrur úr auð- Minnismerki í eyðimörk, 1941. Sjáífsmynd við kertaljós, 1941. mannahverfum hinna hvítu streymdu að á kvöldin og út úr þeim stigu vel klæddar lostafullar hofróður er sukku í faðm hins svarta kynstofns alsælar yfír hinu nýja frelsi í ástum. — Þetta var sem sagt um- hverfi Andre Massons fyrstu árin sem hann var að móta myndstíl sinn og má nærri geta að um- hverfíð hafí haft áhrif á hann, enda er hann lifandi dæmi þess, hvernig listamaður sogar til sín áhrif úr nánasta umhverfí. Það er mikið lán fyrir okkur íslendinga að fá þessa sýningu hingað, því að hún sýnir svo glögglega áhrif umhverfisins á myndlistarmann og að menn eigi ekki að leita langt yfir skammt að myndefni, nema til eflingar eigin myndmáli, og því vildi ég bregða upp lítilli mynd af fyrsta umhverfi Massons og ástandinu í Evrópu á þeim tím- um, því að hún skýrir í raun ýmis- legt í vinnubrögðum hans mun betur en nokkur fræðileg ritgerð getur gert. Stuttu áður en páfí súrrealist- anna, Andre Breton, birti stefnu- yfírlýsingu sína eða, 1923-24, málaði Masson hina táknkenndu (symbólsku) mynd sína „Fjórar höfuðskepnur“, sem sýndi til- hneigingu hans til bókmennta og listrænu hliðar súrrealismans. Hann var meðlimur hreyfingar- innar til ársins 1929. Á leið sinni til súrrealismans teiknaði hann myndir undir áhrifum frá kúb- isma, vann í sjálfráðu línuspili, seinna urðu svo myndir hans lík- astar formlausum myndtáknum án áherslu á hið hreint mynd- ræna. Myndir hans voru sem spegill tímanna og þjóðfélagsins sem hann hrærðist í. Á árunum 1931-1933 litu ein- ungis örfá málverk dagsins ljós, en aftur á móti fjögur hundruð teikningar með áherslu á línuna og línuspilið í sinni fjölþættustu mynd. Og þrátt fyrir hina sjálf- ráðu tækni studdist hann meðvit- að við formtákn. Það er af ásettu ráði að greinarhöfundur notar hér orðið „sjálfráðu tækni“ í stað ósjalfráðu, því að teikningin ræður sér þá sjálf og er afkvæmi hreyf- inga líkamans og skynrænna við- bragða. Þessi fyrirbæri eru sjaldn- ast ósjalfráð, heldur afleiðing og afkvæmi flókins kerfí líkamans, en um leið og maður beitir skyn- semi og vitsmunum er teikningin ekki lengur sjálfráð. Hins vegar skilst athöfnin sennilega betur almennt séð ef menn skilgreina þetta sem ósjálfráða teikningu eða tækni. Á árunum 1934-36 lifði Masson á Spáni og framar öllu í Andalús- íu og Tossa de Mar í Katalóníu, þar sem hann oft og tíðum og svo til hlutlægt málaði skordýr og landslag. I sumum myndunum er hann jafnvel í nálægð við Hierony- mus Bosch. Andre Breton skil- greindi verk Massons sem list at- hafnarinnar og atviksins „Oeuvre d’art-evenement“, þar sem hann sýndi fram á mikilvægi sköpunarferlisins. Það var þetta sem Jackson Pollock seinna tók upp í algjör- leika sínum. Þetta gæti kallast það að beita öllu taugakerfi sinu til að þróa list sem væri í beinum tengslum við innri skynjanir og fyrirbæri náttúrunnar og væri lík- ust trúarbrögðum rýmis og flatar. Höfnum við náttúrunni í kringum okkur höfnum við lífinu og hið sama gerist ef við höfnum list- inni, — þetta tvennt er samofíð öllum framförum í sögu mann- kynsins. Hin fyrsta vísbending um manninn, sem sérstaka vitsmuna- veru fáum við í gegnum tjáþörf hans. Maurar og engissprettur, sem Masson notaði sem mynd- efni, lifa samkvæmt ákveðnum reglum náttúrunnar, skipulega og rökrétt og býkúpa hunangsflug- unnar er listaverk frá hendi guðs. Listamaðurinn er að skapa með náttúrunni, skynja hana, en hvorki skilgreina né hlutgera. Árið 1941 eftir stutta dvöl á Martinque eyjunum heldur Mas- son til Bandaríkjanna þar sem hann dvelur til stríðsloka. Þar hafði hann aðallega áhuga á dul- hyggju indíána og negra, en upp- Fijóir brautryðjendur í listum verða stundum fyrir því, að falla timabundið í skugga sporgöngumanna sinna. Þetta er gömul saga, en þó alltaf ný, og segja menn þá gjarnan, „að fæstir njóti eldanna, er fyrstir kveiki þá“. Víst er franski málárinn Andre Masson þekkt stærð í lranskri nútí- malist, en hann er hvergi nærri jafn þekktur utan landsteinanna og t.d. félag- ar hans í súrrealistahreyf- ingunni, svo sem Joan Miro og Max Ernst, en þeir þrír teljast til höfúðlirumkvöðla hennarauknok- götvaði einnig kínverska málverk- ið og erfðavenju þess, sem hann framar öðru rannsakaði á safni fagurlista í Boston (1941). Þessar rannsóknir höfðu svo sterk áhrif á hann að menn nefndu jafnvel myndir Massons á fimmta ára- tugnum „austurlenzka tímabilið". Masson hafði mikil áhrif á fram- sækna ameríska listamenn meðan á dvöl hans stóð og átti skilningi og velgengi að fagna sem lista- maður. Árin 1947-1956 dvaldi hann í Aix en Provence á slóðum Cez- anne. Undir áhrifum sérstakra staðbundinna ljósbrigða og í ná- grenni fjallsins Mount St. Victo- ire, enduruppgötvaði hann im- pressjónismann og reyndi nú að skapa myndheim örvaður áhrifum frá Turner, Monet, Renoir og kín- versku ■málverki. Masson mynd- lýsti fjölda bóka, gerði sjálfstæðar myndaraðir dulræns eðlis asamt því að mála frægar leikmyndir. Þekking hans á veggmyndagerð kom að góðum notum er Andre Malraux fól honum að mála loftið í l’Odeon-Ieikhúsinu í París 1964. Hann var einnig vel ritfær og hugmyndárikur á því sviði, samdi fjölda rita og miðlaði óspart af fijóum vizkubrunni. — 'Það er hægt að skipta lífs- verki Massons niður í ákveðin afmörkuð tímabil og þannig mál- aði hann 1922-29 í eins konar skynsemis-kúbisma. Eftir 1923 meir og meir sjálfrátt í frjálsleg- um ljóðrænum stíl. Frá 1930-36 þróaði hann öflug, innsæ form opinna litaheilda við myndefnið ástarfysn og ruddaskapur. Þar á eftir fylgdu litasamsetningar og frá 1947-1953 einkennast verk hans af ljósrými, splundrun al- heimsins og málamiðlun and- stæðna. Þarnæst sneri hann sér að línuteikningu og stóð það tíma- bil til ársins 1958 (periode as- iatique). En eftir 1958 sneri hann sér að rannsóknum á sérgildum myndrænum möguleikum og sam- setningu þeirra. Og til að skýra list Andre Massons nánar fyrir söguþjóð, þá tengjast myndir hans bókmennta- og heimspekilegum áhrifum og skulu þá nefnd nöfn eins og Heraklit, Friedrich Niets- che, Arthur Rimbaud, Lautream- ont og Marques de Sade. En þó eru verk hans undir minni áhrifum frá bókmenntum en annarra súr- realista sem er álitið stafa af því til hverra hann sótti fyrirmyndir sínar í málaralistinni, svo sem Nicolas Poussin, Eugene Delacro- ix, Andrea Mantegna, Paolo Uc- cello, Giovanni Battista Piranesi og E1 Greco. Þá hallaðist hann að þeim ákveðna formræna þætti er kúbisminn og súrrealisminn renna saman. — Sýningin á Listasafni Is- lands gefur góða hugmynd um listamanninn Andre Masson og er með meiri háttar listsýningum sem hingað hafa ratað. Henni er mjög vel fyrir komið og gott að nálgast hana. — Ber að þakka þeim félögum Guðmundi Erró og Dr. Gilbert Haas fyrir að hafa stuðlað að því, að þessi sýning yrði að veruleika, svo og öðrum er lögðu hönd að. Fjallsá, 1949.

x

Morgunblaðið

Direkte link

Hvis du vil linke til denne avis/magasin, skal du bruge disse links:

Link til denne avis/magasin: Morgunblaðið
https://timarit.is/publication/58

Link til dette eksemplar:

Link til denne side:

Link til denne artikel:

Venligst ikke link direkte til billeder eller PDfs på Timarit.is, da sådanne webadresser kan ændres uden advarsel. Brug venligst de angivne webadresser for at linke til sitet.