Morgunblaðið - 12.10.1954, Blaðsíða 9

[ Þriðjudagur 12. okt. 1954
MORGUNBLAÐIÐ
9
33
SilfurfungBÍð64, leikrit Halldórs k. Laxness
ÞAÐ vakti að vonum mikla
athygli, er gert var heyrin-
kunr.ugt, að Þjóðleikhúsið mundi
hefja starfsemi sína nú í haust,
sneð sýningu á nýju leikriti eft'ir
Halldór Kiljan I.axness. Ekki var
J>ess getið, hvert efni leikritsins
væri og þess vandlega gætt að
lialda því leyndu. Urðu menn því
að láta sér nægja um það get-
gátur einar og orðasveim. — Það
þykir jafnan merkisviðburður, er
aýtt verk kemur frá hendi þessa
mikilvirka höfundar og því biðu
snenn þess með mikilli eftirvænt-
iingu, að þetta leyndardómsfulla
skáldverk birtist þeim á sviði
Þjóðleikhússins. — Sú stund er
ínú runnin upp. Leikritið, sem
höfundurinn hefur gefið nafnið
,,Silíurtunglið“ var frumsýnt í
ÍÞjóðleikhúsinu s.l. laugardags-
kvöld og var þar hvert sæti skip-
að.
Halldór Kiljan Laxness hefur
um áratugi verið mest dáður allra
rithöfunda íslenzkra, en einnig
verið mest um hann deilt. Er
margt, sem hefur að því stuðlað,
og þá ef til vill öðru fremur það,
að hann hefur sjálfur frá önd-
verðu, af kostgæfni og þeirri
leikni, sem nú er orðin honum
fullkomin íþrótt, gætt þess, að
Jhann yrði aldrei þögninni að
bráð, trúr þeirri kennisetningu,
sem hann endur fyrir löngu orð-
aði eitthvað á þá leið, að allt
væri rithöfundi betra en þögnin.
Þetta viðhorf skáldsins hefur á
rnjög athyglisverðan hátt sett
svip sinn á bókmenntastarfsemi
þess og reyndar öll ritstörf til
þessa dags. — Þannig hefur
skáldið jafnan gert sér mikið far
um að koma lesendum sínum á
óvart á einn eða annan hátt og
er það sízt að lasta, enda nauð-
synlegt hverjum rithöfundi að ná
sem mestri athygli lesendanna.
Én sú viðleitni verður þó að tak-
snarkast af þeirri smekkvísi og
þeirri innri menningu, sem er
aðal allra góðra manna og ekki
sízt mikilla skálda og listamanna.
•— Nú er það svo að við. sem
byggjum hinn vestræna heim og
höfum tileinkað okkur vestræna
lífsskoðanir og metum því og
virðum frelsi einstaklingsins,
viljum síður en svo að heft sé tján
ingarfrelsi skálda og listamanna,
hverja skoðun sem þeir kunna að
hafa á mönnum og málefnum, og
allra sízt mundum við una því, að
þeim væri sagt fyrir verk-
um, en við gerum þær kröfur til
þeirra, að þegar þeir kveðja sér
hljóðs, þá flytji þeir mál sitt af
drengskap og því hugarfari, er
heiðursmönnum sæmir. En því
set ég fram þessar hugleiðingar
hér, að ég lít svo á að „Silfur-
tunglið“ hafi gefið til þess veru-
legt tilefni. En til stuðnings þess-
ari fullyrðingu minni þykir mér
hlýða að rekja hér að nokkru
efni leikritsins og verður þá að
fara fljótt yfir sögu:
Fyrsti þáttur gerist á „smá-
borgaraheimili í fjarðarkaup-
stað“. Ung hjón, Lóa og Óli, lifa
þar með drengnum sínum litla á
öðru. ári, kyrlátu lífi í sátt og sam
lyndi. Lóa hefur samið lítið ljóð
og lag, er hún raular víð vöggu
barnsins. Þá ber þar að fornvinu
hennar, ísu eða ísafold Thorlac-
ius, sem orðin er „fræg“ söng-
mær fyrir tilstilli þeirra sam-
verkamannanna Feilans Ö. Feil-
ans forstjóra fjölleikahússins
„Silfurtunglið" í höfuðstaðnum
og Mr. Peacock, forstjóra Uni-
versal Concert Inc. — ísa telur
vinkonu sinni trú um það, að hún
geti öðlast fé og frægð með söng
sínum og þá sérstaklega þessu
Ijóði og lagi litla drengsins af því
að söngur hennar komi „frá hjart
anu“, eins og hún orðar það. Og
hun sendir Feilan Ó. Feilan á
fund Lóu með freistandí tilboð,
er leiðir til þess, að hún strýkur
að heiman frá barni sínu og eig-
inmanni. Og þar með hefst písl-
arganga hennar, — hinn mikli
I
frumsýnt í Þjóðleikhúsinu
Herdís Þorvaldsdóttir (Lóa).
harmleikur.
Næsti þáttur fer fram að tjalda
baki í „Silfurtunglinu". Lóa er
nú þangað komin og Feilan hefst
þegar handa um að tína af henni
spjarirnar bak við hlíf og fleygír
þeim jafnóðum fram á gólfið.
Þegar hlífin er tekin í burtu
stendur Lóa á sviðinu klædd pilsi
úr strigapoka og ullarsokkum í
ótal fellingum. Hún á sem sé að
syngja ljóðið til drengsins síns í
gerfi mjaltakonu. Lóa mótmælir
þessari meðferð, en árangurs-
laust og er hún að lokum dregin
fram á sviðið í „Silfurtunglinu“
til þess að syngja. Þegar hún
kemur aftur, fær hún þær fréttir,
að drengurinn hennar sé sárveik-
ur og kalli í sífellu á hana. Hún
yill því fara heim til sín þegar í
stað, en Feilan varnar henni
þess.
Þriðji þáttur gerist í innra for-
dyri ,,Silfurtunglsins“. Hinn hug-
kvæmi Feilan Ó. Feilan hefur
efnt þar til „Lóusýningar" í aug-
lýsingarskyni, og eru atriðin
meðal annars þessi (orðrétt tekið
úr leikritinu:
1. Þegar Lóa var lítil
(því fylgja barnaföt og leik-
faung).
2. Þegar Lóa var fermd
(hér er sýndur fermingarfatnað-
ur hennar, bibblían, sálmabókin,
úr, hálsmen, blóm).
3. Fyrsta ballið hennar
(harmonika, sérríflaska og sýn-
ingarbrúða í úreltum kjól, rauðar
kvenbuxur á vegg, myndir af
kvikmyndahetjum).
Allt hangir þetta uppi á vegg.
Tvö atriði eru þarna til viðbót-
ar, en ég læt þetta duga sem sýn-
ishorn. — Lóa kemur inn og verð
ur ævareið er hún sér þetta til-
tæki Feilans. Þegar á samtal
þeirra líður, segir Feilan henni,
að hann ætli að kynna hana fyrir
Mr. Peacock, sem síðar í leikrit-
inu er nefndur „alheimstónstjóri"
En Lóa krefst þess að fá að fara
heim til drengsins síns.
Feilan:
Ja, ég ræð því hvenær þér
komið heim til yðar. Þér fáið að
koma heim til yðar þegar mér
sýnist. Spurningin er það hvort
mér takist að framleigja yður eða
ekTíi.
Síðan sendir hann hana til að
láta „fixa“ hana upp, því „við
viljum ekki búkonudrætti slappa
af grófri fu’ipætrinpu, kringum
munninn á listakonum".
Og nú kemur Mr. Peacock og
er samtal þéirra félaga næsta
lærdómsríkt: „Þegar öllu er á
botninn hvolft. Mr. Feilan, bá
veiztu að Inienmenn metum við
nú bara eftir þessu eina.“ — —
„Maður verður bara að sjá þær
fyrst — og jafnvel kannski svo-
lítið meira —■ —“
Nokkru síðar kemur Lóa og er
nú búið að „fixa“ hana heldur
en ekki upp. Og svo orðrctt úr
Tcikiitinu:
Mr. Peacock (kinkar kolli til
Lóu úr mikilli hæð):
Helló beibí (skoðar hana, tek-
ur um hökuna á henni, lætur
hana opna munninn og skoðar í
henni tennurnar, tutlar í hárið á
henni, þuklar hana hér og hvar
og spyr) Ekta? (færir hana úr
kápunni tekur fellingu í kjólinn
hennar hér og hvar svo að vöxt-
urinn komi betur fram, færir
hana úr skónum, þreifar á kálf-
um hennar, iyftir kjólfaldi henn-
ar upp á mitt læri).
Síðara leiksvið fjórða (síðasta)
þáttarer forsalur flugvallarhótels
í höfuðstaðnum. Mr. Peacock hef
ur keypt Lóu, en á aðeins eftir
að undirrita samninginn. Hann
er á förum og fer þarna fram
kveðjudrykkja í tilefni þess.
„Bragur eins og á þriðjaflokks
næturknæpu; sama listafólk og
áður --------. Lóa situr við borð
milli þeirra Feilans og Mr. Pea-
cocks, hallast framá borðið, grúf-
ir andlitið í arma sér“; Hún er
mikið drukkin. Á þili og hús-
gögnum hanga spjöld með áletr-
unum eins og þessum: „Lengi
lifi Universal Concert Incorpor-
ated, London, París, New York“.
„Húrra fyrir alheimstónstjóran-
um Mr. Peacock — Silfurtunglið
hneigir sig“ o. s. frv.
Feilan rís úr sæti og flytur Mr.
Peacock nokkur hugnæm kveðju-
orð er varpa skýrui ljósi á það
sem fyrir skáldinu vakir
með þessu furðulega skáldverki.
Feilan segir meðal annars: „Það
er satt, við erum fáir, fátækir
smáir í þessari grein skemmt-
analífsins eins og öðrum greinum
útá hala veratdar, en Universal
Concert Incorporated breiðir sitt
lim yfir lönd, yfir höf, á lifenda
bústað, á dáinna gröf. (Þurrkar
sér um augun). En þó við séum
lítil þjójð og fátæk þjóð og auð-
virðileg þjóð og verðskuldum
ekki að heita þjóð andspænis
stórum og voidugum þjóðum,
þá höfum við samt þann
metnað, þegar okkur er
sýndur óverðskuldaður vel-
gerningur, að mega gjalda líku
líkt. Þessi unga og gáfaða nátt-
úrukona, sem situr hérna milli
okkar, hún er það bezta og göf-
ugasta, sem við eigum í þessu fá-
tæka landi, hún er í raun og veru
fjallkonan okkar, — og hana af-
hendum við þér, að vísu með
heitum saknaðartárum, en þó
undirniðri með sönnu stolti, að
hafa borið gæfu til að leggja okk-
ar litla skerf til heimsmenning-
arinnar —“
Þegar hófinu er lokið og gest-
irnir farnir fara þau saman Lóa
og Mr. Peacock upp í herbergi
hans í hóteiinu, og dvelst hún þar
um stund. Á meðan kemur Óli
maður hennar með litla líkkistu
undir hendinni og beiðist gist-
ingar, en er neitað um hana, en
fær þó að sitja þarna í forsaln-
um. Lóa kemur nú niður og á
eftir henni Mr. Peacock, er hend-
ir í hana peningaseðlum, sem hún
rífur í tætlur. Óli sér nú Lóu og
ávarpar hana. Hann segir henni
að litli drengurinn þeirja sé dá-
inn og hann biður hana að koma
heim með sér og allt skuli vera
gleymt og fyrirgefið. Lóa verður
sem lömuð andartak, svo hlær
hún kuldalega, gengur að brenni-
vínsflösku og teigar. Að því búnu
gengur hún út í myrkrið til
drykkjuræfilsins fyrrverandi
mágs síns sem biður fyrir utan.
En Óli hrópar á eftir henni: Nei,
það má aldrei verða! — hleypur
út og kallar á hana. — Tjaldið.
Þetta síðasta atriði leiksins er
átakanlegt og áhrifamikið.
Halldór Kiljan Laxness lét svo
Rúrik Haraldsson (Feilan O. Feilan).
ummælt við blaðamenn, að „Silf-
urtunglið" , væri gamanleikrit
með sorgartón. Er mér óskiljan-
legt hvernig hann getur haldið
fram slíkri firru, nema ef svo er
að hann hafi gugnað þegar á
hólminn kom og vilji því telja
mönnum trú urn að hér sé aðeins
um meinlaust hjal að ræða. Svo
er vissulega ekki. Leikurinn er
á yfirborðinu mikill harmleikur,
en undir niðri augljós áróður. En.
satt er það, að áróðurinn er í
sjálfu sér meinlaus og missir
algerlega marks vegna þess
hversu nakinn hann er og brútal
og sneyddur því listfengi. sem
höfundurinn annars á í _svo rík-
um mæli.
Það sem bjargaði leikritinu frá
algerðu hruni á frumsýningunm
var frábær leikstjórn og svið-
setning Lárusar Pálssonar, sem
gerði sitt ýtrasta til þess að draga
úr og breiða yfir verstu agnúana,
svo og ágæt leiktjöld og búning-
ar Lárusar Ingólfssonar og enn-
fremur afburðagóður leikur
þeirra Herdísar Þorvaldsdóttur
er leikur Lóu, Rúriks Haralds-
sonar er fer með hið mikla og
vandasama hlutverk Feilans Ó.
Feilans og Vals Gíslasonar í hlut-
verki Lauga, föður Lóu.
Hlutverk Herdísar er erfitt
mjög og gerir miklar og marg-
víslegar kröfur til leikandans,
ekki sízt í síðara atriði fjórða
þáttar, en Herdís veldur þvl til
fullnustu og sýnir nú sem svo oft
áður hversu mikil leikkona hún.
er, örugg og eðlileg í framsögn
og næm á kjarnanna í hverju
hlutverki.
Rúrik Ilaraldsson hefur hér
fengið sitt mesta hlutverk hingað
til og leysir það afbragðsvel af
hendi. Reynir það þó vissulega á
þolrifin frá byrjun til enda. —
Rúrik hefur náð hinni réttu
„týpu“ svo að vart verður á
betra kosið og leikur hans er
blæbrigðaríkur og gæddur
sterkri innlifan. En vegna þess
hversu hratt hann talar, — og
það verður hann að gera, — kem
ur fyrir að erfitt er að greina orö
hans.
Gerfi Vals í hlutverki Lauga
er prýðisgott og leikur hans bráð
skemmtilegur, enda er Laugi
eina sanna persónan í leiknum
og vel mótuð af hendi höfundar.
Má með fullum rétti segja að
Valur hafi með leik sínum bjarg-
að við fyrsta þætti, sem að öðru
leyti var næsta sviplítill og veik-
byggður. Hið sama má revndar
segja um hina þætti leiksins,
aðra en síðara atriði fjórða
þáttar.
Átökin eru oftast sára lítil og
hjalið einskisvert, jafnvel gaml-
ir, útslitnir brandarar, sem fyrir
löngu er búið að fleygja í rusla-
kistuna. Er auðsætt að skáldið á
mikið eftir að læra til þess að
hann skrifi leikrit er nálgist skáld
sögur hans að list og snilli.
Þau Inga Þórðardóttir er leik-
ur ísu, Róbert Arnfinnsson er
leikur Óla, Gcstur Pálsson í hinu
litla og vafasama hlutverki Róra,
drykkjurútsins og Ævar Kvaran,
er leikur Mr. Peacock, fara öll
vel með hlutverk sín.
Onnur hlutverk eru smá og
lítið um þau að segja.
Dansana í leiknum hefur Erik
Bidsted samið og unnið þar gott
verk.
Síðast, en ekki sizt ber að
nefna hina ágætu músík Jóns
Nordals, sem ber fagurt vitni.
smekkvísi og ágætum hæfileikum
þessa unga og geðfelda tónskálds.
Músík hans var sýningunni og
leikritinu til mikillar prýði.
Dr. Urbancic stjórnaði músík-
inni með ágætum sem endranær.
Leiknum var vel tekið, en ekkl
; af neini verulegri hrifningu. Voru
leikendur, leikstjóri, höfundurinn
sem og tónskájd V--V.-..-svcii »’■-
stjóri kallaoir fram nð leikslok;-
um cg hylltir af áhorfendum.
Sigwður Grímsson.