Morgunblaðið - 26.06.1930, Page 61

Morgunblaðið - 26.06.1930, Page 61
OOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOO MORGUNBLAÐXÐ oooooooooooooooooooooooooooooooooooooooo Davíð Stefánsson. Einar Benediktsson. Jóhannes úr Kötlum. Höfunðar hútíðarljóðanna. SjálfstcEðismál Islanðs Eftip 5igurð Eggerz fyru. forscetisráðherra. legri náð, stóð lífsbarátta okkar merkasta, ötulasta og stærsta foringja, Jóns Sigurðssonar. — ! Ekki svo að skilja, að hann væri _________ j ánægður með gtjórnarskrána, I. skráin yrði endurskoðuð á fjórða heldur hitt, að án hans baráttu Á þúsundárahátíðinni færði þingi frá því hún væri gefin. befðum vjer aldrei komist svo konungur oss stjómarskrá. — Á Nefndarálit í málinu var ítar- lan^t. Og þó oss sýnist nú, að þinginu 1873, árinu á undan, var legt. Skal þó ekki rakið, en að- ekki hafi verið komið langt stjórnlagamálið mikið rætt. — eins tekinn upp kaflinn, sem úleiðis 1874, þá verðum vjer að í byrjun þings lýsti konungsfull- víkur að stöðulögunum 2. janúar dæma niðurstöðuna eftir þeim trúi því yfir, að konungur gæti 1871. — Hann er þannig: . tíma, sem þá stóð yfir. ekki tekið til greiila ýmis atriði „Á hinn bóginn getur þingið I stjórnarskránni var ákveð- er verið hefðu í hinum fyxri eftir fjölda þeirra skilríkja, sem ið, eins og kunnugt er, að kon- stjórnarskrárfrumvörpum. j hjer liggja fyrir, eigi annað en ungur hafi hið æðsta vald í sjer- Konungur vildi þó gefa þjóð- gengið úr skugga um það, hve j málum vorum, og framkvæmi inni stj'órnarskrá sniðna eftir almenn og megn óánægja á sjer ráðgjafi fyrir Island það. Æðsta þörfum hennar. Sagði konungs-1 stað um gjörvalt Island sökum^vald innanlands var á ábyrgð fulltrúi, að stjómarskráin væri þess, að hin lögbundna ráðgjafa.1 í'áðherrans fengið í hendur lands náðargjöf konungs. Mundi og stjórn í Danmörku hefir, eins og höfðingja sem konungur skip- giftusamlegast fyrir þingið að gefur að skilja, upp á sína á-jaði, og ákvað ennfremur verk- fela málið að öðru leyti í hend-!byrgð sem constituel stjórn fyrir svið hans. ur konungs. Framsögumaður j Danmörku og ísland í samein- stjómlaga- ingu útvegað staðfestingu hans Á þingínu 1875 komu þegar fram mjög ákveðnar raddir um nefndar skýrði þó mjög einarð-. hátignar konungsins á stöðulög-; það, að það næði ekki neinni átt, lega vilja þings og þjóðar. — unum af 2. jan. 1871, sem auk að Islands-ráðherrann ætti að Nefnd var sett í málið. Sam- þess sem þau heimila ríkisþingi; fara frá, þótt ráðuneytisbreyting komulag náðist um það í þing- Dana lögjafarvaldið yfir hinni1 yrði í Danmörku, og mikil á- inu, að samþykkja stjórnar- íslensku þjóð í þeim svo nefndu hersla var lögð á, að ríkisráðið skrárfruinvarp. I sameiginlegu málum þar að auki rnætti ekki hafa áhrif á sjermál Eftirtektarverðust ákvæði þess leggja alla stjórn og löggjöf Is- Islands. Ríkisráðsbaráttan var eru: jland svokölluðu sjerskildu mála því strax hafin 1875, enharðnaði 2. 1. ísland hefir konung og kon- í hendur danskra ráðgjafa, sem auðvitað á síðari stigum máls- eru og hljóta að verða minstaj^ns_ J J>essa.ri ba.ráttu kemur hinn kosti í reyndinni ábyrgðarlausir j djýpi skoðanamunur fram milli fyrir Alþingi, auk þess sem þeir, fsiendinga og Dana. Danir halda eru öllum landsháttum vorum>ast j ríkiseininguna. Ríkis- og einkennilegum þörfum alls-!ráðið er þeirrar einingar endis ókunnugir, og í svo mikl- íglendingar afneita ríkiseining- um fjarska frá íslandi að stjórn þeirra hlyti jafnan að vera sein-1 fær, völt og óhappasæl fyrir ungserfðir saman með Dan- mörku. Um ríkiserfðir, rjett kon- ungs til að vera konungur í öðrum löndum, svo ef kon- ungdómurinn er laus, gilda 1.—8. gr. grundvallarlag- anna. 3. Að öðru leyti er svo ákveðið að það skuli vera saiakomu- lagsatriði, hver mál sje sameiginleg. 4. I sínum eigin málum hefir ísland löggjöf, dóma og stjórn út af fyrir sig. 5. Konungur hefir æðsta vald á Islandi, og skipar land stjóra, sem í umboði kon- ungs hefir æðsta vald í land- inu með takmörkunum, sem stjórnarskráin setur, og eft- ir ])ví sem konungur á- kveður. Til vara varð aftur samkomu- lag um, ef konungur gæti ekki fallist á þetta frumvarp, þá gæfi hann stjórnarskrá er trygði þing inu löggjafarvald í íslenskum málum og fjárveitingarvald. Fjögur skilyrði voru enn tekin unni, að minsta kosti í hjarta sínu, og berjast gegn ríkisfjötr- unum. Þó að Islendingar hefði nú fengið löggjafarvaldið í sjermál- um sínum, þá sást nú brátt að galli var á gjöf Njarðar. Ráð- iherrann danski, sem fór með Is- land og lýð“. Svona leit þá nefndin á stöðu- lögin. Stjórnarskráin var gefin 5. jan. 1874. Er hún of kunn til þess að ástæða sje að rekja . , „... ... „ ... ,, . „ landsmal, skildi ekki malið, var efm hennar. En ekki er blærinn ’ þægilegur, sem andar frá byrj-j ókunnugur högum þjóðarinnar, un 1. gr„ þar sem vitnað er í skilningslítill á mál vor. Af stöðulögin og talað um þá stöðu,1 l>essu leiddi lagasynjanir og að sem Island hafi í ríkinu sam-jýms framfaramál áttu erfitt kvæmt þeim lögum, sem nefnd- j uppdráttar. Eins og vikið var að in mótmælti svo fast á þinginu, áðan, þá var ]>að sett sem skil- 1873. En þrátt fyrir þetta vor-jyrði af þinginu 1873, að stjórn- um vjer þó á framleið í þessum arskráin yrði endurskoðuð á 4. áfanga í stjórnlagamálum, þar Þingi frá Þvi hún væri Sefin- Frá sem þingið fjekk löggjafarvaldið í sjermálum sínum og fjárveit- ingarvaldið í sínar hendur. Að baki þessarar stjórnar- skrár, sem stjórnarfulltrúi sagði fram, þar á meðal að stjórnar-j 1873, að gefin væri af konung- stjórnarinnar hálfu var nú ekki lögð endurskoðuð stjórnarskrá fyrir þingið, en á þinginu 1881 bar Ben. Sv. fram stjórnarskrár- frv. Vísaði hann til rökstuðnings því í fyrnefnt ákvæði frá 1873. Frumvarp þetta fór meðal annars fram á, að landshöfðingj- anum yrði gefið meira vald. — Skyldi hann undirrita lög og aðrar þýðingarmiklar stjórnar- ráðstafanir með konungi og yrði honum þannig í frv. veitt ráðherravald. Frv. þetta varð ekki útrætt. Samskonar frv. kom og frarn í þinginu 1883, en varð þá heldur ekki útrætt. — 1885—1886 var aftur samþykt „hin endurskoðaða stjórnar- skrá“. Fór hún mun lengra en frv.,. er getið var um hjer að framan, en náði ekki samþykki stjórnarinnar, er þótti hún skerða drottinvald konungs (landstjór- inn) og ganga inn á svið hinna sameiginlegu mála. 1889 kom enn fram stjórnarskrárfrum- varp, hin svokallaða „miðlun“. Samkv. því frumvarpí, skyldi efri deild skipuð mjög einkenni- lega, því til þess að skapa í henni nægilegt íhald, þá skyldu þingmenn eiga sæti í henni þar til þeir væru 70 ára. Frv. var sniðið að nokkru eft- ir bresku nýlendustjórnarfyrir- komulagi, sem ekki mundi hafa átt við milli Danmerkur og Is- lands, enda hlutu tillögur þessar ekki fylgi meðal þjóðarinnar. — frv. varð ekki útrætt. — Enn var samþykt stjórnarskrárfrum- varp 1893—1894, en það náði ekki konungsstaðfestingu af lík- um ástæðum og 1885—1886. — 1895 er enn borið fram stjórn- arskrárfrumvarp, en varð ekki útrætt. Á því þingi voru samþyktar þingsályktunartillögur í báðum deildum. Aðalefni þeirra var: 1) að halda fast við sjálfstjórn- artillögur eins og komið höfðu fram á undanfömum þingum. 2) að heimta, að löggjafar- og landsstjórnarmálefni, semheyra undir hin sjerstöku mál íslands, verði eftirleiðis eigi lögð undir atkvæði hins danska ríkisráðs eða borin upp þar. 3) að neðri deild Alþingis geti komið fram ábyrgð gegn hjer búsettum inn- lendum manni er mæti á Al- þingi, enda yrði stofnaður lands- dómur. — Svör konungs við þessum málaleitunum voru mjög afundin. Á þinginu 1897 var enn borið fram stjórnar- skrárfrumvarp, hin svo kallaða „Valtýska“. Þungamiðja fmm- varpsins var, að sjerstakur ráð- herra væri skipaður, er sæti á Alþingi, skildi og talaði íslenska tungu. — Átti hann að vera búsettur í Kaup- mannahöfn. Ákvæði var og um það. að 61. grein stjómar- skrárinnar skyldi feld úr gildi, að stjórnin væri ekki skyld til að leysa upp þingið þó breyt- ingar í stjórnarskránni væri samþyktar. Hafði Valtýr Guð- mundsson rætt breytingar þess- ar við danska ráðherrann, sem fór með Islandsmálin og fengið vilyrði hans fyrir því, að fmm- varpið yrði staðfest. Frumvarp- ið sætti miklum andmælum og þótti fara í mjög öfuga átt við þingsályktun þá, sem samþykt var í þinginu 1895, en ein af kröjfunum þar var, að ráðgjaf- inn yrði búsettur hjer heima. Frumvarpið fjell á þessu þingi. Á þinginu 1901 var frumvarpið enn borið fram með breytingum, þar á meðal voru feld ákvæðl frumvarpsins um að nema burto 61. grein úr stjórnarskránni. Frumvarpið sætti enn mikl- um andmælum, og var lögð mikil áhersla á það af ýmsum þingmönnum, að ráðherranm yrði búsettur í Reykjavík. — Voru taldar líkur að því, af andstæðingum frumvarpsins, að þessari kröfu fengist fram- gengt, þar sem hægrimanna- stjórn í Danmörku væri á för- um, en vinstri menn að því komnir að taka við stjórninni. En andstæðingar frumvarpsin* JÓttust hafa vitneskju um, að vinstrimenn í stjórninni mundo fallast á búsetu ráðherrans hjee heima. Frv. V. G. náði saim- þykki þingsins. Rjett er að taka fram, að í þinglok var samþykt áskorun í efri deild til konungs um að verða við því, að ráð- herrann yrði húsettur hjer heima. Á þessu þingi kom fram hið svokallaða 10 manna frum- varp. Aðalkjarni þess var, að ráðherrarnir skyldu vera tveir, annar heima, en hinn í Kaup- mannahöfn. Hafnarráðherrana skyldi undir vissum kringum- stæðum bera málin undir kon- ung, en ráðherrann hjer heima skyldi vera aðalráðherrann. I þessum svifum urðu stjórii- arskifti í Danmörku. Komst vinstri stjórn til valda. Á þinginu 1902 kemur stjóra- arskrárfrumvarp frá danska ráðherranum, sem fór með ís- landsmál. Er þar ákveðið, að sjerstakur ráðherra verði fyrir sjermál vor, er sje búsettur hjer heima. Sá megingalli var aftur á frumvarpinu, að tekið var fram berum orðum, að sjer- mál Islands skyldu borin upp í ríkisráðinu. — Þessum fleyg hafði danski ráðherrann smeygt inn í frumvarpið. Var þetta gagnstætt tillögum þeim, er þingið 1895 samþykti og fyrrl afstöðu Alþingis til uppburðar- ins í ríkisráðinu. Þrátt fyrir þetta samþykti þó þingið frumvarpið í einu hljóði I frumvarpi Valtýs Guð- mundssonar stóð ekkert um það, hvar sjermálin skyldu borin upp, en stuðningsmenn frum- varpsins munu hafa látið sjer það liggja í ljettu rúmi, því annars mundu þeir ekki hafa goldið frumvarpinu með ríkis^ ráðsfleygnum jákvæði sitt. — Stuðningsmenn stjórnarfrv. af- sökuðu afstöðu sína gegn rík- isráðsfleygnum með því að þar sem hann vseri settur inn af íslensku löggjafarvaldi, þá mætti einnig taka hann út af íslensku löggjafarvaldi. 1903 var stjórnarskrárfrv. samþykí að nýju og náði konungsstað- festingu. — Óánægja hjer heima magnaðist nú út af ríkis- ráðsfleygnum o. fl. Þá hófst Landvarnarflokkurinn. Frelsis- þráin varð sterkari ár frá ári. Þjóðin undi illa stöðulögunum og ríkisráðinu, enda var því stöð- ugt mótmælt, að vjer værum hluti af danska ríkinu. Kröfurn- ar urðu auðvitað háværari og há- værari, eftir því sem þjóðin fann aflið í sjálfri sjer. Dönum var auðvitað kunnugt um þenn-

x

Morgunblaðið

Direct Links

If you want to link to this newspaper/magazine, please use these links:

Link to this newspaper/magazine: Morgunblaðið
https://timarit.is/publication/58

Link to this issue:

Link to this page:

Link to this article:

Please do not link directly to images or PDFs on Timarit.is as such URLs may change without warning. Please use the URLs provided above for linking to the website.