Morgunblaðið - 26.06.1930, Side 15

Morgunblaðið - 26.06.1930, Side 15
færa landsdrotnum vöru til af- gjalds eftir jörð sína út úr hjer- •aði, heldur urðu þeir að selja þau kaupmanni þeim, sem þar var. Múller amtmaður, sem reynd- ist Islendingum hinn óþarfasti í hvívetna segir meðal annars svo í skýrslu til dönsku stjórnarinn- ar 1703, að hvorki sje kostur á að koma upp stærri skipum, nje fjölga veiðarfærum á íslandi og ekki verði heldur aflað meira en þá var, fiskiduggur verði ekki gerðar út fyrir harðæra sakir og fátæktar, enda mundi þar af leiða, segir hann 1705, að íslend- ingar kynni að hænast að Eng- lendingum eða Hollendingum, fremur en Dönum. Hann neitar því ekki, að íslenskur fiskur gæti verið eins útgengileg vara í Mið- jarðarhafslöndum eins og fiskur frá Newfoundland, en það sje of mikil vogun að flytja fisk svo langa leið, hvað sem í boði væri. Hann segir að Heidemann hafi sagt sjer ,að alla firði leggi á Is- landi nema Straumfjörð, frost og snjóar, hret og óveðrátta fari vaxandi á Islandi ár frá ári, og aldrei verði þar hlýtt nema um 6 vikna tíma. Ekkert gagn telur hann mundu verða að sendiskipi milli Islands og Danmerkur, og póstgöngum um Island verði alls ekki komið á vegna snjóa, frosta og allskyns óveðráttu.*----- En þegar verst var ástandið hjer á landi um verslunina, reis upp Skúli Magnússon. Hann hrakti Hörmangarafjelagið og barðist gegn hinu Almenna versl- unarfjelagi og kom versluninni undir konung. Var það miklu þolanlegra og varð þó verslunin að bera ýmsan kostnað landsins, sem ekki var svo lítill og gjalda 7000 dala á ári til ríkisins. Gekk það fje til kristniboðs á Græn- landi. 1. janúar 1788 var verslunin gefin frjáls öllum þegnum Dana- konungs og máttu kaupmenn þá versla hvar sem var á landinu. Tók hún þá þegar miklum fram förum. Fóru nú að sigla til Is- lands kaupmenn frá Farsundi, Björgvin og Þrándheimi, Kaup- mannahöfn, Korsör og Altona. Dafnaði verslunin vonum fremur og fengu íslendingar miklu hag- kvæmari kaup en áður; 1792 var verð á skippundi fiskjar t. d. 24—30 dalir, eða nær ferfalt við verðlagsskrána 1776, og meira en tólffalt við verðlagsskrár frá 1602. Á einokunartímunum fengu íslendingar oft ekki nema 7 dali í hæsta lagi fyrir skippund fiskjar, þótt hann væri þá seldur í Suðurlöndum fyrir 30—40 dali. Langa lengi var verslun hjer á landi aðeins vöruskiftaverslun og lögðu þá bændur drýgstan skerf til útflutnings. Fram að aldamót- um 1800 var mikið flutt út af heimilisiðrmði, aðallega prjónles Samkv. verslunarskýrslum er tal ið að út flutt hafi verið árið 1806: 283.076 pör vetlingar. 181.676 pör sokkar. 6.282 ullarpeysur. 9.328 pd. af bandi og nokkuð af vaðmálum. En þeg- * Sjá Ný Fjelagsrit 1843. ar á öldina leið, tók heimilisiðn- aði að fara aftur, og árið 1896 er ekki flutt út af tóvöru nema: 15.089 pör vetlingar og 5.864 pör sokkar, en engin ullarvara önnur, og var )ó ullarframleiðslan í landinu þá orðin fjórum sinnum meiri held- ur en 1806 og landsmenn helm- ingi fleiri. Síðan hefir þessi út- flutningur nokkurn veginn staðið stað. Það er fyrst eftir að verslunin var gefin frjáls öllum þjóðum, 1. apríl 1855, að hún fer verulega að breytast til batnaðar. Þá voru andsbúar aðeins um 60 þúsundir og öll viðskiftaveltan við útlönd rúml. 3 miljónir króna. Fram- eiðslan var lítil og illa tilreidd og hrökk því ekki til allra nauð- synlegustu vörúkaupa, enda voru andsmenn þá í miklum verslun- arskuldum. Verslunin var öll, að íeita mátti, vöruskiftaverslun og íjelst svo enn u'm nokkur ár lún var að mestu í höndum Dana, eða danskra selstöðuverslana og lausakaupmanna, sem ráku versl- un á skipum, sem siglt var milli ýmissa hafna. Voru þeir nefndir spekulantar" til aðgreiningar frá kaupmönnum 1 landi. Um og eftir 1870 fara íslensk- ir kaupmenn og verslunarfjelög að taka þátt í versluninni og hóf. ust þá jafnframt bein verslunar- viðskifti við England, er þóttu að ýmsu leyti hagkvæmari, sjer- staklega að því er snerti sölu á lifandi fje og hestum. Árið 1885 var Landsbanki Is- lands stofnaður og varð hann arátt framleiðslunni og verslun inni til eflingar. Um aldamótin var íbúatalan orðin um 78 þús. þrátt fyrir mik inn fólksflutning til Ameríku síð ari hluta aldarinnar* og var versl- unarmagnið við útlönd orðið um 16 miljónir kr. Þá er talin ferns- konar verslun hjer á landi: kaup- menn, lausakaupmenn („speku- lantar)“, kaupfjelög og sveita- verslun. Kaupmenn ráku fasta smásölu- búðarverslun með alskonar er- lendar vörur og keyptu jafn framt og fluttu úr landi ýmis- kcnar innlendar afurðir. Er talið að þessar verslanir hafi þá verið um 200, en þar af rúmlega f jórði partur eign erlendra manna (flest danskra).- Lausakaupmennirnir sigldu skipum sínum til landsins á sumr- um og versluðu frá þeim með alskonar varning og tóku venju lega ísl. afurðir sem gjaldeyrir, Nokkrar dönsku fastaverslanirn- ar hlóðu einnig skip sín frá sölu búðum sínum og sendu þau kaupferðir til afskektra staða, Þessi verslunaraðferð lagðist nið ur skömmu eftir aldamótin, enda fjölgaði þá óðum verslunarstöð um í landinu. Kaupfjelögin komu til sögunn ar nokkru fyrir aldamótin. Fyrsta kaupfjelagið hóf starf sitt um 1880. Varð það nfeð þeim hætti að bændur í Þingeyjarsýslu tóku sig saman og sendu ’skips- * Samkv. manntali voru um 22 þús. Islendingar, og afkom- endur þeirra í Bandaríkjunum og Kanada árið 1920. farm af lifandi sauðum til Eng- ands og heppnaðist sú tilraun vel. Var þá stofnað kaupfjelag og ábyrgðust fjelagsmenn einn fyrir alla. og allir fyrir einn skuldbindingar fjelagsins. Annað ist fjélagið kaup á erlendum vörum og sölu á afurðunum fyrir fjelagsmenn. Síðan risu upp önnur kaupfjelög og hefir peim fjölgað ár frá ári. Stofnun kaupfjelaganna var sjálfsbjargarviðleitni; það var til raun til þess að losna úr skulda- viðjum hinna dönsku selstöðu- verslana. Fyrsta boðorð ka ipfje- agsmanna var því, að safna ekki skuldum, enda gátu kaupfjelögin ekkert lánað fyrst í stað. Fje- agsmenn sendu vörupantanir sín- ar til fjelagsstjórnar og lofuðu svo og svo mörgum sauðum að hausti, eða Öðrum búsafurðum, sem stjórnin áleit að þyrfti til þess að þeir kæmist ekki í skuld. En þegar fram í sótti breyitist þetta. Fjelögin fóru að setja á stofn sölubúðir, og þar með var agt inn á lánsverslunarbrautina. Eru nú skuldir bænda við kaup- fjelögin orðnar miklu meiri held- ur en skuldirnar við kaupmenn- ina áður, og að því leyti óheppi- legri að nú standa allir fjelags- menn í sameiginlegri ábyrgð fyr- ir þeim. Hafa kaupfjelögin þann ig snúið við og flanað beint ofan þá kelduna, sem þau sneiddu fyrir í upphafi. Skuldaklafinn jirengir nú fastar að hálsi bænda en nokkru sinni áður, því vegna samábyrgðar ákvæða þessara verslana er enginn meðlimur þeirra efnalega frjáls, þótt hann eigi nokkur efni. Seint á stríðs- árunum mynduðu flest kaupfje- lögin Samband ísl. samvinnufje- laga, er hefir aðalskrifstofu Reykjavík. Sveitaverslanir voru 15 um aldamót. Þeim voru sett þau tak mörk, að þær máttu ekki versla með vín, og enginn gat fengið leyfi til verslunar nema sýslu- nefnd væri þvi meðmælt. Að öðru leyti voru þessar verslanir reknar á líkan hátt sem fasta- verslanir í kaupstöðum. Þessum verslunum fjölgaði ört fyrstu ár aldarinnar og nú munu þær vera um 40. Þó viðskiftin væru þannig rek- in með ýmsu móti, voru þau öl smásöluverslun. Vörurnar voru keyptar að mestu með milligöngu erl. umboðssala eða hjá erl. heild- söluhúsum. Nokkru eftir stofnun Islandsbanka (1904) og ritsíma- sambandsins við útlönd (1906) byrjaði starfsemi innl. umboðs sala. Fjölgaði þeim mjög á stríðs árunum og hafa ýmsir þeirra komið á stofn heildverslunum er þeir reka jafnframt umboðs sölunni. Á þennan hátt eru inn fluttu vörurnar nú að miklu leyti keyptar beint frá framleiðendun um við lægsta fáanlegu verði og lendir því heildverslunar- og um boðssöluhagnaðurinn að miklu leyti í landinu, er áður rann ti erlendra verslana. En mikið vant- ar þó á að fullkomið lag sje þessu, og veldur það mestu að innl. heildv. hafa ekki ennþá nægilegt fjármagn til þess að keppa við erlend u.nboðs- og heildsöluhús, og smásöluversl Consumption of sugar, coffee and tobacco per head. seina oft viðskiftum sínum af hærri opinber gjöld. gömlum vana til erlendra verslun Þó jafnaðarmenn sjeu þessari arhúsa, og síðast en ekki síst verslunarstefnu hlyntir, í von um vegna pólitískra áhrifa. að hún leiði að lokum til allsherj- rVý . ■ . ; - ■r..L, IS 7-Tr-.; •i -!*|Éfiaa msmM 4 ö Tztrn ”1 m 3tir c.k.'. . „ ...... ‘vj’SSf m J . i ■5/ rvIFE] zfjfí LL ■ ftp 3S & ■'.jf* n a<a SÍFiriiTT jjv:i ■ í 3 q«|| í monn ofx.;! V;i;, 3 ip 1 y n * -, v 7 V' i ■mm.: r' 'j ..:,V7..:1 ... ,■ mtX—1 tl'í r. í . ■ m ZLi 1; • • PíT .34 \ J OiJ'Ar'i 7 , - — zi %J tiBjg Tájbati 7 • 4 v..-'|*v| . V :• j 7* .... . 3| Ui'11' * 4/ ... ' i 1 uf ’. :\- ... ■ y - t ■ ■- tcn ■ * i L1 • kó. i v •íjf . | .- •; .;}•••>:. r ' — Xp -- ■ - ?•:' C ;: '■ |L.Í 2 -j7j : aa V /’ .r ‘'Í' L, j Ppj r V í... _ X 71 □ r.i- - r-~ , -■-: — - •;;... V" 'á 1 r 11’ r ) J • ■ '-i.'r Kv vjj ■ ’"d:v fcz 1 fo n ,Lv r ! _ m :lí : “v 1' vVj,. T i„: ■ ftT) LZ K jí'Ir' T ;. BS þ.-TÍ.. j-' V .;■ r •. "T% - it r—r~* . ~T Vjý 1 ■V j. . : ' —, ;,-:!‘v; ■ rte m ' 4 77" . Kif [i — u M p Ist -w :S la. n 7 BS % 3 II 1 r— u !V 2B □ A v % z fr»i % » m i m % - m 8S É % - — % 'á % % % — — % % V. '4. m 1 - - i — £ 7 :: ’V — V/, — % m 7 V/, m m E m rií m m 2? Vi S m ■ V. V. — m 1 5 Ba % % m m 'é, V. Sí m -- m 5S V m % » m m [/ «gi°- *9a ; 1 >1T‘. ! fqZci m m \/Wf IvK.U,.'* rj g ? .r-JT. it' •. . t * - ■ Á stríðsárunum tók sjálft rík- ið beinlínis mikinn þátt í verslun- inni. Það flutti inn allsk. mat- vörur, kaffi, sykur, kol og aðrar nauðsynjavörur og útbýtti þeim mjög að óskum jafnaðarmanna, ar ríkisverslunar, heimta þeir sí- felt, að ríkið taki þegar verslun með vissar vörur, og var það gert í nokkur ár, s. s. með tóbak og steinolíu, en árangurinn varð slæmur; hefir því ríkið nú að- sem stóðu framarlega í þessari eins einka innflutning á áfeng- verslunarhreyfingu. Ríkisverslun- ; um drykkjum og alkoholmenguð- ínni var ætlað að sjá landinu fyr- um vörum, útvarpstækjum og tilbúnum áburði, og einkaútflutn- ing á síld. Á næstu árum eftir stríðið urðu ýmsar verslanir og bank- ir vörubirgðum og að halda nið- ur verði erl. vara, og skal hjer ekki dæmt um hvernig þetta tókst. Hún hafði nægilegt fjár- magn til umráða og tók um tíma1 arnir fyrir stórkostlegum f jár- einkainnflutning á einstökum töpum vegna verðlækkunar, bæði vörum svo sem kornvörum, á afurðum landsins og innflutt- sykri, kolum, sauðfjárbaðlyfj- um vörum. Árið 1920 varð halli um, vogar- og mælitækjum og á utanríkisverslun landsins, er fleiru. — Einnig tók hún á nam um 22 miljónir. Leiddi þetta tímabili í sínar hendur útflutn- til fárkreppu og gengisfalls ísl. ing á flestum afurðum landsins peninga. Áður var gengi íslenskr- að undirlagi Breta. Á þessum ár- ar krónu hið sama og annara um spratt upp ýmiskonar fjelags ( Norðurlanda peninga, en nú er verslun í þorpum og út um sveit- gullgildi hennar um 82 aurar (eða ir landsins, er nutu á ýmsan hátt góðrar aðstöðu hjá ríkisverslur- inni, en kaupmannastjettin var mtírnis ofsótt með skattaálög- um og óhróðri í ræðum og ritum. Þótt þjóðin hafi haft slæma reynslu af verslunareinokun umliðnum öldum, skeður það und- rlega , að um það bil, sem hún kr. 22.15 — £ 1). Um aldamótin (1899) nam út- flutningur kr. 7.851.000.00 og voru þar af 68.1% sjávarafurðir, 24.2% landbúnaðarafurðir og 7.7% ýmiskonar vörur (afurðir af hvalveiðum, dúnn, rjúpur, refabelgir o. fl.). Innflutningur nam þá 8.253.000 krónum og er náði aftur fullu sjálfstæði (árið hógu fróðlegt að sjá hverjar 1918) koma fram háværar radd-jvoru helstu vörutegundirnar: ir um að hefta framgang hinnar Korn og matvörur kr. 1.990.000 ungu og upprennandi innlendu Kaffi verslunarstjettar eða jafnvel i.i- Sykur rýma henni. Komu kröfur um Ö! og vín þetta frá jafnaðarm, er heimt- Tóbak uðu að ríkið ræki sem mest af Salt versluninni og frá Sambandi ísl., Kol samvinnufjel., er sett hafði sjer það mark, að koma sem mestu af versluninni undir fjelagsskap sinn, með samtökum og aðstoð 433.000 615.000 406.000 438.000 322.000 465.000 Sjest á þessu að þá hefir verið gefið álíka mikið fyrir kaffi, syk- ur, vínföng og tóbak, eins og fyr- ir matvæli, og einum þriðja ríkisvaldsins.- Þessum verslunar-1 meira fyrir kaffi og sykur held- fjelagsskap voru sett sjerstök ur en fyrir kol og salt. En árið lög árið 1922 með sjerrjettin^u'n j 1926 er innflutningur á öllum ó- og skattaívilnunum, er leiddu til, hófsvörum (t.d. kaffi. súkkulaði, þess að aðrar verslanir hafa síð- sykri, tóbaki, áfengi, gosdrykkj- an orðið að bera tiltölulega mikið um o. fl.) talinn 5% miljónir, en

x

Morgunblaðið

Direkte link

Hvis du vil linke til denne avis/magasin, skal du bruge disse links:

Link til denne avis/magasin: Morgunblaðið
https://timarit.is/publication/58

Link til dette eksemplar:

Link til denne side:

Link til denne artikel:

Venligst ikke link direkte til billeder eller PDfs på Timarit.is, da sådanne webadresser kan ændres uden advarsel. Brug venligst de angivne webadresser for at linke til sitet.