Lesbók Morgunblaðsins - 04.02.1984, Blaðsíða 4

Jakob og meistar-
inn segja sögur í
Tjarnarbíói þessa
dagana. Þetta leik-
rit Tékkans Milan
Kundera er merkilegt af ýmsum ástæðum,
og ekki spillir aldeilis ljómandi uppsetning
Stúdentaleikhússins undir öruggri og
hugmyndaríkri leiðsögn Sigurðar Pálsson-
ar. Kundera mun ennþá vera fremur lítt
þekktur hérlendis en á fáeinum árum hafa
verk hans — fyrst og fremst skáldsögur —
farið sannkallaða sigurför um mestallan
hinn vestræna heim, og nú er svo komið að
hann er í hópi vinsælustu og áhrifamestu
rithöfunda. Svo dæmi sé tekið af handa-
hófi: nýjasti stórmeistari enskunnar, Ind-
verjinn Salman Rushdie, stendur í ótví-
ræðri þakkarskuld við Tékkann, svo sem
sjá má af bókum hans — Midnight’s
Children og Shame. Þetta eru líklega
nokkur viðbrigði fyrir Kundera.
Ekki eru mörg ár síðan hann var kúgað-
ur, gleymdur í heimalandi sínu og fátt eitt
var vitað um hann annars staðar. Milan
Kundera — fæddur 1929 — var nefnilega
meðal þeirra sem ötulast gengu fram í að
finna mannúðlegt andlit á sósíalismann í
Tékkóslóvakíu um og upp úr miðjum
sjöunda áratugnum. Vorið í Prag, og villi-
galtadráparinn Leóníd sendi skriðdreka
sína af stað. Glaða nefið hans Dubceks var
höggvið af í Kreml — eins og segir í kvæð-
inu — og Kundera var strikaður út úr
símaskránni. Þau örlög bera vitni um að
viðkomandi sé „ópersóna" — orð sem hætt
er að hafa innan gæsalappa á flestum er-
lendum málum, svo fastan sess sem alræð-
isstjórnir kommúnista (og fleiri, svo sem)
hafa unnið því. Kundera hætti í rauninni
að vera til. Honum stóð að vísu til boða að
hlaupa út á torg og hrópa: „Hér er ég!“ —
en sú hætta var jafnframt fyrir hendi að
enginn myndi heyra. Ekki nóg með að
hann hyrfi úr símaskránni heldur voru
bækur hans gerðar upptækar í bókaversl-
unum og á söfnum, nafn hans þurrkaðist
út af öllum opinberum plöggum. Kundera
mun hafa sagt svo frá að hið eina sem hafi
bjargað sér frá algerri örvæntingu hafi
verið hláturinn, kímnigáfan. Og það dugði;
hann bugaðist ekki og árið 1975 fékk hann
náðarsamlegt leyfi tékkneskra yfirvalda
til þess að fara úr landi. Hann valdi
Frakkland eins og fleiri útlagar, jafnt
sjálfskipaðir sem tilneyddir, og er nú orð-
inn franskur ríkisborgari og kennir bók-
menntasögu við háskóla, auk þess að sinna
ritstörfum. Bækur hans eru þessar: Brand-
arinn 1967, Hlægilegar ástir 1968, Lífið er
annars staðar 1973, Kveðjuvalsinn 1976,
Bók hláturs og gleymsku 1979. Fyrstu tvær
bækurnar komu út í Tékkóslóvakíu en eftir
bann stjórnvalda hafa sögur hans jafnan
birst fyrst í frönskum þýðingum. Og nú
fyrir örfáum dögum kom út nýjasta bók
Kundera, skáldsaga sem heitir Óþolandi
léttúð tilverunnar. í síðasta eintaki af Le
Matin des livres var hástemmt lof um
hana, segir mér Sigurður Pálsson. Það seg-
ir sig sjálft að rithöfundur með slíka fortíð
hlýtur að hafa óvenju næman skilning á
ýmsum hugtökum sem íbúar vestantjalds
leiða sjaldan hugann að, nema í bríaríi.
Frelsi og kúgun eru til að mynda mikils-
verð stef í bókum hans þótt hann fjalli um
þau á afskaplega persónulegan hátt. Hann
er ekki pólitískur rithöfundur í þeim skiln-
ingi að hann hefji á loft gunnfána hag-
fræðikenninga eða hrópi slagorð — fremur
mætti segja að honum væri samspilið milli
einstaklings og samfélags nokkuð hugleik-
ið. Hann er að sjálfsögðu á bandi einstakl-
ingsins, mannsins sem vitsmuna- og til-
finningaveru. (Að sjálfsögðu? Kannski er
ekkert sjálfsagt við það.) Umfram allt er
hann þó listamaður og það hefur orðið
honum að góðu liði að hann hefur fjandan-
um meiri þekkingu á bókmenntum, ekki
aðeins þessarar aldar heldur ailra alda, og
kann að notfæra sér þá þekkingu, list sinni
til framdráttar. Einmitt þannig varð leik-
ritið undursamlega um Jakob og meistar-
ann til.
í leikskrá Stúdentaleikhússins er birt
gagnmerk grein eftir Kundera þar sem
hann reifar tildrög þess að hann skrifaði
leikinn. Eftir innrás Varsjárbandalagsins
í Tékkóslóvakíu var hann útskúfaður sem
fyrr sagði og vinur hans, leikstjóri nokkur
sem vildi hjálpa honum, bað hann að
semja leikgerð upp úr Fífli Dostoévskís
sem síðan yrði sýnd undir nafni leikstjór-
ans. „Ég las því Fíflið enn einu sinni,"
skrifar Kundera, „og mér varð ljóst að ég
gæti ekki gert þetta, jafnvel þó ég dræpist
úr hungri að öðrum kosti. Mér bauð við
þessari veröld yfirdrifinna athafna, hyi-
dýpismyrkurs og tilfinningaofsa. Um leið
— ég veit ekki af hverju — fór ég að sakna
Jakobs örlagatrúar.
— Gætir þú ekki hugsað þér að taka
Diderot i stað Dostoévskís?
Milan Kundera
Einn fremsti rithöfundur Evrópu um
þessar mundir en „ópersóna" í
heimalandi sínu.
LeKurinn
— eitur í beinum alræðisstjórna —
Af Steme, Diterot og Milan Kundera en leikrit þess
síðastnefnda er nú sýnt í Stúdentaleikhúsinu.
EFTIRILLUGA JÖKULSSON
Laurence Sterne
Denis Diterot
Skáldsaga hans, Tristram Shandy,
var ólík öllu sem skrifað haföi veriö í
skáldsöguformi uppúr miöri 18. öld.
Svo mælskur, aö þegar hann opnaði
munninn var eins og eldfjall byrjaöi
aö gjósa. Alfræðioröabókin hans átti
sinn þátt í aö hleypa af staö frönsku
stjórnarbyltingunni.
Það gat hann ekki en mér var ómögulegt
að losa mig við þessa undarlegu löngun og
til þess að dvelja sem lengst í félagsskap
Jakobs og meistara hans fór ég að virða þá
fyrir mér og hugsa um þá sem persónur í
mínu eigin leikriti."
Og Kundera leggur enda áherslu á að
enda þótt hann byggi — eins og flestir vita
víst núorðið — á skáldsögu Denis Diderot,
Jacques le fataliste, þá sé Jakob og meist-
arinn hans eigið leikrit, eins konar óður til
Diderot sem Kundera metur greinilega
mjög mikils. í grein sinni bendir Kundera
á að Jacques le fataliste hafi falið í sér
möguleika sem skáldsaga síðari tíma hafi
hreint ekki notfært sér; möguleika sem
Kundera leikur sér með í þessu verki, sem
og samband þeirra höfundanna, Diderot
og hans sjálfs. Möguleika þessa má reynd-
ar orða stuttaralega: frelsi, leikur. Allt
slíkt er eitur í beinum alræðisstjórna og
Kundera lét sig ekki einu sinni dreyma um
að Jakob og meistarinn yrði nokkru sinni
sett upp í Tékkóslóvakíu Husaks og nóta
hans; leikritið var heldur ekki frumsýnt
fyrr en 1981 og þá í París. Það hefur síðan
verið sýnt í mörgum löndum og enn fleiri
sýningar munu vera í undirbúningi. Rétt-
ast er að brýna fyrir tilvonandi áhorfend-
um sýningarinnar í Tjarnarbíói að lesa
fyrrnefnda grein Kundera, en hún kallast
Inngangur að tilbrigði, með mikilli athygli
og geta má þess að innan skamms mun
væntanlega birtast hér í Lesbók ekki síður
merkileg ritgerð sama höfundar þar sem
hann rekur sig eftir allri bókmenntasög-
unni, frá Cervantes og fram undir þennan
dag, með hliðsjón af breytingum þeim sem
orðið hafa á þjóðfélaginu. í bili verður hér
sagt frá Diderot og þeim manni sem varð
honum fyrirmynd, Laurence Sterne, höf-
undi Tristram Shandys.
Don Kíkóti, fyrsta raunverulega skáld-
sagan, kom út í blábyrjun sautjándu ald-
arinnar. Tíminn var þá annað en hann er
núna og það liðu rösklega hundrað ár þar
til skáldsagan drattaðist annað marktækt
skref fram á við, en það gerðist á Eng-
landi. Á átjándu öldinni — undir klikkuð-
um Georgakóngum — hýsti England þó
nokkra menningarfrömuði af ýmsu tagi,
og nægir líklega að nefna þá David Hume
og Samuel Johnson. Að því er virðist upp
úr þurru spruttu þar einnig á fætur all-
margir rithöfundar sem enn teljast í
fremstu röð skáldsagnahöfunda, og höfðu
altént mikil og djúpstæð áhrif bæði á sam-
tíð sína og enn í dag.
Laurence Sterne fæddist árið 1713, son-
ur undirforingja í hernum og þrátt fyrir
lítil efni foreldranna tókst honum að
ganga menntaveginn. Hann lauk guð-
fræðinámi frá Jesus College í Cambridge
árið 1737 og hlaut vígslu skömmu síðar.
Ekki er víst að guðhræðsla hafi átt mestan
þátt í starfsvali hans — kirkjan varð oft
þrautalendingin hjá ungum og efnalitlum
menntamönnum. Altént starfaði hann
innan kirkjunnar um hríð og fer litlum
sögum af honum fyrr en 1760, en þá komu
út fyrstu tvö bindi skáldsögunnar Tristr-
am Shandy. Bindin urðu alls níu og birtist
hið síðasta þeirra árið 1767. Tristram
Shandy gerði höfund sinn bæði frægan og
ríkan og seinustu æviár sín ferðaðist
Sterne mikið, ekki síst í Frakklandi. Hann
var enda berklaveikur og þoldi illa þoku-
slæðinginn í heimalandi sínu. Eitt þessara
ferðalaga, sjö mánaða reisa um Frakkland
og Ítalíu 1765, varð honum að yrkisefni í
skáldsögunni A Sentlmental Journey en
fyrri hluti hennar kom út 1768. Síðari
hlutinn kom alls ekki út því Sterne lést
það sama ár, 55 ára gamall. Þeir urðu
fæstir mjög aldraðir, ensku rithöfundarn-
ir.
Sterne hafði lesið einhver reiðinnar
býsn áður en hann fór sjálfur að skrifa og
því þekkti hann að sjálfsögðu til verka
samtímamanna sinna, en fór allt aðra leið
en þeir. Þótt ólíkir séu, virðist lífssýn
Richardsons, Smolletts og Fieldings hafa
verið svipuð; þeir litu á veruleikann sem
rökræna heild og sögðu frá atburðum í
réttri tímaröð og ýkjulítið — þannig séð.
Sterne var aftur á móti þeirrar skoðunar,
eins og Locke, að samband hugmynda væri
afskapiega órökrænt fyrirbæri og Tristr-
am Shandy virðist fram úr hófi órökræn
skáldsaga. Það er hlaupið úr einu í annað,
numið staðar þegar minnst varir og frá-
sögnin tekur ótal heljarstökk. Svona
skáldsaga hafði aldrei verið skrifuð áður
og fáir treystust til að fylgja fordæmi
Sternes — því er það sem Milan Kundera
segir að möguleikarnir sem fólust í Tristr-
am Shandy og Jacques le fataliste hafi
ekki verið nýttir, og leikurinn sem skáld-
sagan getur brugðið á þegar henni sýnist
svo hafi verið stöðvaður áður en hann
hófst fyrir alvöru.
Bókin um Tristram heitir fullu nafni
The Life and Opinions of Tristram
Shandy, Gentleman, eða Líf og skoðanir
Tristram Shandy, herramanns, en þessi
4